39. ALAN ÜSTÜNLÜĞÜ
Açılış sonrasında konum değerlendirme ölçütlerinden biri de alan üstünlüğüdür. Alan üstünlüğü merkez egemenliği ile doğrudan ilişkilidir. Merkeze erken gelen sonra gelmek isteyeni sokmaz. Merkezden rakip şaha ve figürlere saldırı veya kanatlara doğru yayılma alan üstünlüğü sayesinde yapılır. Alan üstünlüğü, kazanmak için başlı başına yeterlilik sayılmaz ama şah atakları ve diğer konumsal planlar için iyi bir zemindir.
Rakip alana geçen piyon ya da figürlerimiz olağandır ki tahtada daha fazla alanı kullanabilmemizi sağlar. Taşların etkinliği de kullanılan alan konusuyla ilişkilendirilmelidir. Hiç oynatılmamış bir kale eğer önü açılmışsa dikey boyunca etkili olur. Tabii ki başlangıçta şartlar eşittir.
Konumsal satrancın öncülerinden büyük strateji ustası, 3. Dünya şampiyonu Capablanca’dan alan üstünlüğünün nasıl kazanca dönüştürüldüğünü izleyelim.
Jose Raul Capablanca – Karel Treybal, Karlsbad, 1929
Beyaz, 20.c5! hamlesiyle rakip kampta işgal ettiği kare ile Siyah taşları kendi alanlarında hapsediyor. Siyah figürler 7. – 8. yataylardan çıkamıyor, sadece siyah at oynayabilir, o da bir yere kadar.
20…Af6 21.a4 Ag4 Siyah, topal atıyla konumu karıştırmaya çalışıyor ama “Satranç Makinası” lakaplı Capablanca çok dikkatli. 22.Ve1 Ah6 23.h3 Af7 24.g4 Fd7 25.Kc2 Şh8 26.Kg2 Kg8 27.g5 Vd8 (D2) Her iki kanatta da Beyaz’ın alan üstünlüğü tartışılmaz. Bundan sonra Beyaz ya rakip şaha giden yolları kendi figürlerine açacak ya da materyal kazancına yol açacak kombinasyon hazırlayacaktır. 28.h4 Şg7 29.h5 Kh8 30.Kh2 Vc7 31. Vc3 Vd8 32.Şf2 Vc7 33.Kbh1 Kag8 34.Va1 Kb8 35.Va3 Kbg8 36. b5! (D3) Şah kanadında h hattının açılması kalelerin oyundan çıkarılmasıyla sonuçlanacağından Beyaz’ın hücum gücünün zayıflamasına ve Siyah’ın rahatlamasına yol açacağını gören Capablanca, vezir kanadında piyon hücumu başlatıyor.
36…axb5 37. h6+! Şf8 Şah kanadı kapatıldı. 38.axb5 Şe7 39.b6! Kalelerin vezir kanadındaki oyuna katılmasının önüne geçen önemli bir alan kapatma hamlesi. 39…Vb8 40. Ka1 Kc8 41.Vb4 Khd8 42.Ka7 Şf8 43.Kh1 Fe8 44.Kha1 Şg8 Beyaz, ağır figürlerini vezir kanadına aktardı, operasyon yakındır. 45.K1a4 Şf8 46.Va3 Şg8 Siyah, zorunlu olarak yerinde sayıyor zira yeri dar! 47.Şg3 Fd7 48.Şh4 Şh8 49.Va1 Şg8 50.Şg3 Şf8 51.Şg2 Fe8 52.Ad2 Fd7 53.Ab3 Ke8 54.Aa5 Ad8 55.Fa6! (D4) Fil fedasıyla başlayan usta işi bir kombinezon. Çok çarpıcı. 55…bxa6 56.Kxd7! Ke7 57.Kxd8! Kxd8 58.Axc6 Siyah terk etti. 1-0
Oyunun tamamını buradan Jose Raul Capablanca vs Karel Treybal (1929) V Zafer için (chessgames.com) izleyebilirsiniz.
José Raúl Capablanca (1888 – 1942)
1921’den 1927’ye kadar Dünya satranç şampiyonu olan Kübalı satranç oyuncusu. Bir satranç dehası, olağanüstü oyun sonu becerisi ve oyun hızı ile ünlüdür. İstatistiksel sıralama sistemleri, Capablanca’yı tüm zamanların en iyi oyuncuları arasında üst sıralara yerleştirir.
Capablanca 1888’de Havana’da doğdu. Dört yaşındayken babasının arkadaşlarıyla oynadığını izleyerek satranç oynamayı öğrendi. 1909’daki bir maçta Frank Marshall’a karşı kazandığı zafer, Akiba Rubinstein, Aron Nimzowitsch ve Siegbert Tarrasch gibi oyuncuların önünde kazandığı 1911 San Sebastian turnuvasına davet edilmesini sağladı. Sonraki birkaç yıl boyunca, Capablanca güçlü bir dizi turnuva kazandı. O zamanki dünya şampiyonu Emanuel Lasker ile bir maç düzenlemek için birkaç başarısız girişimden sonra, Capablanca nihayet 1921’de Lasker’den Dünya satranç şampiyonu unvanını kazandı.
Capablanca, 1927’de unvanı, maçtan önce Capablanca’yı hiç yenmemiş olan Alexander Alekhine’e kaybetti. Uzun yıllar boyunca bir rövanş düzenlemek için başarısız girişimlerin ardından, aralarındaki ilişkiler sertleşti. Capablanca bu dönemde de mükemmel turnuva sonuçlarına devam etti ancak 1931’de ciddi satrançtan çekildi. 1934’te iyi sonuçlarla geri dönüş yaptı, ancak aynı zamanda yüksek tansiyon belirtileri gösterdi. 1942’de beyin kanamasından öldü.
Capablanca basit pozisyonlarda ve oyun sonlarında mükemmeldi; Bobby Fischer onu “gerçek bir ışık dokunuşuna” sahip olarak nitelendirdi. Gerektiğinde taktik satranç oynayabiliyordu ve iyi bir savunma tekniğine sahipti. Mikhail Botvinnik tarafından şimdiye kadar yazılmış en iyi satranç kitabı olarak kabul edilen Satrancın Temelleri’ni ve birkaç satranç kitabı daha yazdı. Capablanca detaylı analiz sunmayı tercih etmeyip oyundaki kritik anlara odaklandı. Satranç tarzı, gelecekteki dünya şampiyonları Bobby Fischer ve Anatoly Karpov’un oyununda etkili oldu.
Alekhine Capablanca’ya övgüde şunları yazdı: “Capablanca satranç dünyasından çok erken koparıldı. Onun ölümüyle birlikte, benzerlerini bir daha asla göremeyeceğimiz çok büyük bir satranç dehasını kaybettik.” [28] Lasker bir keresinde şöyle demişti: “Birçok satranç oyuncusu tanıdım, ancak sadece bir satranç dehası: Capablanca.” [92]
1962’den beri Küba’da, çoğunlukla Havana’da yıllık Capablanca Memorial turnuvası düzenlenmektedir.
Judit Polgar – Anatoly Karpov, Monte Carlo, 1994
Konumsal satrançta üstad olarak tanınan Dünya Şampiyonu Karpov karşısında bayan Polgar’ın yönettiği beyaz taşlar, Caro-Kan savunmasından gelinen konumda doğrusu tahtada hiç de fena görünmüyor. Merkezde piyonlar ve hafif taşlar ile meydan okuma olarak okunabilir (D5)’teki görünüm. Karpov şimdi uygulayacağı strateji ile durumu tersine çevirmeyi başarıyor.
17…Ff6 18.Kc1 Fxe5 Fil çiftini Beyaz’a vermeye razı Siyah çünkü hem merkezdeki piyon yapısını bozuyor hem de alan üstünlüğünü ele geçirecek. 19.dxe5 Vh4 Çift dalış; c4 piyonuna saldırıyor, ileriye dönük de şah atağı tehlikesine dönüşebilir bu vezirin atılımı. 20.Ve2 Ab3 21.Kc1 Kfd8 22.Fc2 Ad4 23.Axd4 Kxd4 24.g3 Vh3 İşte vezir, mata oturdu. 25.f3 Kxd1 26.Kxd1 g6 27.Kd7 Fc6 (D6) 28.Kd4 Beyaz, a7’yi almaktan neden çekinmiş olabilir? d dikeyini kaptırma endişesinden olabilir ama ne olursa olsun maddi avantaja yüzünü dönmemeliydi. 28…Vh6 Karpov, beyaz şaha giden başka kanal arıyor. 29.Şg2 Vc1 30.Vd3 Şg7 31.Şh3 b5! 32.Fc1 Va1 33.cxb5 Fxb5 Siyah figürlerin önü açıldı. Bu da bir alan üstünlüğü göstergesidir. 34.Vd2 Ff1+ 35.Şh4 h6 36.g4 Vxa3 Karpov, 1 piyon piyondur deyip a3’ü yedi. 37.Kd7 Fb5 38.Kd6 Vc5 39.f4 Vg1 Siyah, her hamlesiyle yeni bir tehdit, yeni bir tehlike oluşturuyor. 40.Fb3 Kc3! (D7) Rubinsteinvari bir sunum.
Elbette kale alınamaz. 41.Vxc3 Vxh2+ 42.Vh3 g5 Beyaz vezirini kaybeder.41.Fxe6 Kc2! Eğer, 41…fxe6 42.Kd7+ Fxd7 43.Vxd7 berabere. Üç beyaz figür de tehdit altında, Karpov, kaleyi seçiyor. 42.Kd7(D8) 42…Fxd7 Beyaz terk etti. 0-1 Veziri almak büyük gaf olurdu: 42…Kxd2 43.Kxf7 beraberlik. Siyah kale yine alınamazdı; 42.Kxc2? Ve1+ 43.Şh3 Ff1+ ve Siyah kazanır.
Oyunun tamamını buradan Judit Polgar vs Anatoly Karpov (1994) (chessgames.com) izleyebilirsiniz.
Anatoly Karpov – Lev Polugaevsky, Moskova, 1974 Adaylar Maçı 6. Oyun
Oyunun 26. hamlesinden sonra oluşan konumda (D9) “basın odasındaki büyük ustalar f6’dan bir kalite fedası olasılığı üzerinde hararetli bir tartışma içindeydiler ve sonunda da Beyaz’ın tehlikeli bir atak başlatabileceğine karar verdiler. Oyun bitiminde basın odasına geldiğinde Karpov’un tepkisi, “Feda mı? Neden? oldu. “Siyah’ın konumunun ne kadar umutsuz olduğunun göstergesi olan beyaz taşların hızlı bir iş birliği olasılığı var.” dedi. Sonra da Siyah’ın tüm umutlarını yitirmesine neden olan planı gösterdi: Önce Ff4, amaç f2’den g3’e gidecek vezire yer açmak, sonra Af5 ve kaleleri f dikeyinde çiftlemek. Basitçe, Siyah bu büyük baskıyı kaldıramaz.
27.Ff4! Ka8 28.Vf2 Kad8 29.Vg3 Vc3 30.Kf3 Vc2 31.Kdf1 Fd4 32.Fh6 Ac6 33.Af5 Vb2 (D9)
Eğer Siyah, 33…Fe5 oynasaydı Karpov, çok güzel olan 34.Fxg7! Fxg3 35.Kxg3 h5 36.Ff6+ Şh7 37.Kg7+ Şh8n38.Kxf7+ Şg8 39.Ah6+ mat kombinezonunu hazırlamıştı.
34.Fc1! Basit ve yeterli. Beyaz, kalite kazanıyor, daha sonra da tek safhalı planın meyvelerini topluyor. 34…Vb5 35.Ah6+ Şh8 36.Axf7+ Kxf7 37.Kxf7 Ff6 38.Vf2 Şg8 39.Kxf6 gxf6 40.Vxf6 (D10) 1-0
(A. Kotov / Büyükusta Gibi Oyna, Sayfa: 70, Çeviri: Can Arduman – Can Yurtseven)
Oyunun tamamını buradan Anatoli Karpov vs Lev Polugaevsky (1974) (chessgames.com) izleyebilirsiniz.
TEST
- Hamle sırası Beyaz’da. Vezir kanasında daha fazla alana sahip olduğu açıkça görülüyor ama Siyah da …f7-f5 oynayarak kendi hakimiyet alanını genişletmek üzere. Sizce Beyaz, 1.f2-f4 oynayarak şah kanadının yönetimini de devralmalı mı?
- Oynama sırası Beyaz’da ve kendisi merkezde rakibinden daha fazla alana sahip olmanın keyfini çıkarıyor. 1.d5 hamlesiyle daha fazla alan kazanmaya mı oynamalı sizce?
ÇÖZÜMLER
- 1.f4? gibi bir hamle zayıftır çünkü vezir kanadı planlarından sapma bir yana, şah kanadında alan kazanmak karşılığında ödeyeceği bedel çok ağır olur. 1…exf4 sonrasında Beyaz, a1-h8 çaprazını siyah file açmış olur, (kendisine bağışlanan yeni hayat öncesinde bir kötü fil idi)rakibine yarı açık e hattında bir dip piyon sunar ve e5 karesinde siyah atlara çok uygun harikulade bir dinlenme merkezi inşa etmiş olur. Beyaz, kendi bölgesinde oynamaya devam etmeli ve Ab3, Kc1 ve nihayet c4-c5 oynayarak hatları açmalı ki Siyah’ın pozisyonuna nüfuz edebilsin. Rakinize bir sürü avantaj sağlayacaksa eğer alan kazanmaya çalışmayın!
- Hayır! 1.d5? son derece zayıf bir hamle. Merkezdeki karelerden vazgeçmeyi değil onları kontrol etmeyi istemelisiniz. 1.d5 oynamak hiç sebepsiz yere c5 karesinden vazgeçmek anlamına geliyor ve işe yarar olduğunda dxe5 ile (Fa3, Vc2, Ac4 ve benzeri hamlelerle buna hazırlık yapılabilir) merkezi açabilmek imkanını da ortadan kaldırıyor.
(Testler ve çözümleri Yasser Seirawan / Satrançta Kazandıran Stratejiler kitabından alınmıştır.)
Her zaman olduğu gibi öğretici ve doyurucu bir çalışma olmuş. Emeğine sağlık.
Çok teşekkür ederim. Takdirleriniz övüncümdür.