36. MERKEZ STRATEJİSİ (2)
Açılışta Merkezin Önemi
İnternette, www.satrancoklu.com sitesinde, satranç yazarı ve antrenör Selim Gürcan’ın Merkez Stratejileri başlığı altında yayımladığı seri yazıdan da konuya uygun, örnek incelemelerden aşağıdaki alıntıları yaptım.
“Açılışta oluşabilecek merkez konumlarını aşağıdaki gibi sınıflamakta yarar görüyoruz. Tahtada oluşan değişik merkez konumları ve oyun esnasındaki değişiklikler tarafların planlarını kurmasına önemli bir temel oluşturmaktadır. Bu açıdan merkez tanımları oyunların gidişatını daha iyi anlamamız konusunda bize rehber olacaktır.
A) Dengeli Merkez:
1.d4 d5 ve 1.e4 e5 şeklinde başlayan açılışlar (D1 ve D2) klasik anlayışa uygun olarak Siyah’ın merkezde eşit bir mücadele vermeye çalıştığı açılışlardır. Bu açılışlar ilerleyen aşamalarda stratejik olarak iki şekilde devam edebilir:
A1) Merkezin bir süre sonra terk edilmesi:
İspanyol Açılışı’nın 1.e4 e5 2.Af3 Ac6 3.Fb5 d6 4.d4 exd4 5.Axd4 devam yolunda olduğu gibi. (D3) Oluşacak e4, d6 er merkezinde Siyah ya d6-d5 yaparak merkezde konumu eşitlemeye çalışır veya mümkün olduğunca taş keserek konumunu rahatlatır ve rakibin ilerlemiş erlerine baskı yapar. 1.d4 d5 2.c4 hamlelerinden sonra veya daha ilerideki …dxc4 hamlelerinin mantıklı sürdürümü de Siyah’ın …e5 veya …c5 sürerek merkezde eşitlik sağlama çabasıdır.
A2) Açılış boyunca dengeli merkezin devam ettirilmesi:
Yine İspanyol Açılışı’nın 1.e4 e5 2.Af3 Ac6 3.Fb5 a6 4.Fa4 Af6 5.0-0 Fe7 6.Ke1 b5 7.Fb3 d6 8.c3 0-0 9.h3 Aa5 10.Fc2 c5 11.d4 Vc7 (D4) devam yolunda olduğu gibi Siyah’ın açılış boyunca …exd4 ile merkezi terk etmediği yollar veya 1.d4 d5 2.c4 e6 3.Ac3 Af6 4.Fg5 Fe7 5.Af3 0-0 (D5) gibi Vezir Gambiti’nden gelen yollar buna örnektir.
B) Merkez Mücadelesinin Erkenden Bırakılması:
1.e4 e6 2.d4 d5 3.Ac3 dxe4 4.Axe4 (D6) Fransız Savunması veya 1.e4 c6 2.d4 d5 3.Ac3 dxe4 4.Axe4 (D7) Caro-Can Savunması’nda olduğu gibi. Bu tür açılışlarda Siyah …e5 veya …c5 sürerek merkezdeki d4 erini değişerek konumu dengelemeye çalışır ya da merkezdeki er konumu dolayısıyla sıkışık vaziyette olduğundan taş değişimleriyle konumunu rahatlatmaya çalışır.
C) Merkez Mücadelesine Geç Girilmesi: Beyaz’ın veya Siyah’ın merkez mücadelesine ilk hamlelerde girmeyip gelişimi tercih ettiği açılışlar. Şah-Hint Savunması buna tipik bir örnektir: 1.d4 Af6 2.c4 g6 3.Ac3 Fg7 4.e4 d6 5.Af3 0-0 (D8)
Bu tür açılışlarda Siyah iki şekilde devam edebilir.
C1) …e5 sürerek dengeli merkeze geçmeye çalışır.
C2) Beyaz’a merkezde geniş alan bırakarak bu merkezi kanattan er saldırılarıyla yıkmaya çalışır.
D) Merkez İçin Dolaylı Mücadele Edilmesi: Sicilya Savunması (1.e4 c5) ve Nimzo-Hint Savunması 1.d4 Af6 2.c4 e6 3.Ac3 Fb4 (D9) Siyah’ın merkez karelerine (e4,d4,e5,d5) er sürmediği ama Beyaz’ın da bu karelerde tam bir hakimiyet kurmasını engelleyen açılışlardır. Sicilya Savunması’nda Beyaz’ın merkezde d4 sürerek ikinci bir er barındırması engellenir. Nimzo -Hint Savunması’nda ise Siyah yine aynı şekilde Beyaz’ın e4 ile merkeze ikinci bir er yerleştirmesini engeller. Sicilya Savunması’nda örneğin 1.e4 c5 2.Af3 d6 3.d4 cxd4 4.Axd4′ten sonra (D10) Siyah merkezde er üstünlüğünü elde ederken (Siyah’ın e ve d erlerine karşılık Beyaz’ın e eri) Nimzo-Hint Savunması’nda Siyah e ve d erlerini sonradan merkez mücadelesine sokar.
E) Kapalı Merkezler: Merkez erlerinin birbirlerini alamayacak şekilde birbirlerine kenetlendiği konumlardır. Fransız Savunması’nda şu devam yolu buna örnektir: 1.e4 e6 2.d4 d5 3.e5 (D11)
F) Ayrık Er Merkezleri: Genelde bir tarafın merkezde ayrık d erine sahip olduğu konumlardır. 1.e4 e6 2.d4 d5 3.Ad2 c5 4.exd5 exd5 5.Agf3 Ac6 6.Fb5 Fd6 7.dxc5 Fxc5 devam yolu (D12) ve 1.d4 d5 2.c4 dxc4 3.e3 e5 4.Fxc4 exd4 5.exd4 yolu (D13) ayrık er merkezine tipik örneklerdir. Ayrık d erlerinin iyi ve kötü tarafları vardır. Ayrık er tabii ki zayıflık olabilir. Bununla beraber ayrığın merkez geçer eri olması ve özellikle atlara merkezde tutanak noktaları yaratabilmesi önemli artılardır.
Aşağıdaki klasik oyunda Beyaz açılıştan itibaren merkezde üstünlüğü elde ediyor ve merkez erleriyle rakibi boğarak kazanmayı biliyor.
Leonhardt – Bern, 1911
1.e4 e5 2.Af3 Ac6 3.Fc4 Fc5 4.c3 d6?! (D14)
Şüpheli bir hamle. Daha iyisi 4…Af6 ile merkez karelerine yönelik oynamaktı. Beyaz şimdi merkezde üstünlük elde ediyor. Her ne kadar satrancın olgunlaşmadığı dönemlerde İtalyan Açılışı f7 karesine hızlı bir saldırı düzenleyebilmek amacıyla kullanılmış olsa da günümüzde merkez mücadelesi çok daha fazla öncelik taşımaktadır.
5.d4 exd4 Siyah 5…Fb6 6.dxe5 dxe5 7.Vxd8+ Şxd8 8.Fxf7 ile er kaybını engellemek için eri almak ve merkez mücadelesini erken bırakmak zorunda. Oluşan e4, d4’e karşı d6 merkezi Beyaz’a merkezde rahat bir oyun vermektedir.
6.cxd4 Fb6 7.Ac3 Af6 8.O-O O-O 9.Fb3 Bu hamlenin amacı siyahı merkezde rahatlatacak olan 9…Axe4 10.Axe4 d5 kombinezonunu engellemeye yöneliktir. Bu değişmelerden sonra Beyaz merkezde kendine üstünlük veren değerli e4 erini değişmiş olurdu.
9…Fg4 10.Fe3 h6 10…Fxf3 11.gxf3 değişmesinden sonra g hattından Beyaz kuvvetli bir saldırı elde ederdi. Siyah’ın merkezdeki baskısı geçicidir. Bununla beraber Fb6,Ac6 ve Af6 Beyaz’ın merkez erleri yüzünden etkisiz durumdadır.
11.Vd3 Beyaz gelişimine devam ediyor ve merkez karelerdeki kontrolünü arttırıyor. 11…Fxf3 hamlesi hâlâ iyi değildir.
11…Ke8 12.Ad2 Ve7 13.Kae1 Kad8 Son olarak iki taraf da Kalelerini merkez mücadelesine sokuyor.
14.a3 Vf8 15.f4! (D16)
Beyaz f erini de merkez mücadelesine sokuyor. Aynı zamanda tehdit f4-f5, h2-h3, g2-g4 sürerek fili kazanmak. Bunun yanı sıra Beyaz uygun fırsat bulunca e4-e5 sürüşüyle merkezde daha da geniş bir alan kazanacak.
15…Fc8 16.h3 Beyazın merkezdeki hakimiyeti, Şah kanadında güçlü bir atak başlatma imkanı veriyor.
16…Sh8 17.g4! Sıkışık konumda olan Siyah Beyaz’ın atağını beklemekten başka bir şey yapamaz.
17…Ae7 18.Sh1 Beyaz acele etmiyor ve Şahını daha güvenli gördüğü h1’e yerleştiriyor.
18…d5 (D17)
Siyah geç de olsa merkezde denge yaratmaya çalışıyor. Ne var ki sonuçları iyi olmayacak.
19.e5 Beyaz bu sürüşle kapalı merkeze geçiyor. Beyaz oluşan yeni merkez konumunda çok daha geniş alana sahiptir ve rakibin hafif taşları merkezde tutunacak kare bulamayarak pasif kalmaya mahkumdur.
19…Ah7 20.f5 f6 Aksi halde beyaz f6 sürerdi.
21.e6 c6 22.Ff4! Beyaz hemen h2-b8 çaprazını ele geçiriyor. Siyah son hamlesiyle 22?Fc7 oynamak istiyordu.
22…Ag8 Beyazın ilerlemiş e eri yüzünden Siyah Atlar uygun kareler bulamıyor.
23.Aa4 Fa5 24.Fc2 Ve7 25.Vg3 Siyahın …Fc7 hamlesi bir kez daha engelleniyor.
25…b5 26.Ac5 Fb6 27.b4 Af8 28.a4 h4-g5 hazırlayarak Şah kanadında bir atakla oyunu kazanması beklenirken Beyaz şaşırtıcı biçimde Vezir kanadında oyun başlatıyor. Siyah Atların Şah kanadında tıkalı kalmış olduğu düşünülürse Beyazın Vezir kanadında saldırı başlatarak tüm taşlarını kullanabilmenin avantajından yararlanması en güvenli kazanç yoludur. Merkezde üstünlüğe sahip olan tarafın istediği kanata taşlarını rahatlıkla aktarabileceğine tipik bir örnek.
28…a5 29.Adb3 bxa4 30.Axa5 Fxc5 31.Axc6! Fxd4 Siyah kayıp vaziyette. Diğer yollar da farklı olmazdı.
32.Axe7 Kxe7 33.Fc7 Fe5 34.Kxe5 (D18)
34…Kxc7 35.Kxd5 Fb7 36.Vxc7 Fxd5+ 37.Sg1 Ke8 38.Fxa4 Ke7 39.Vb8 Ah7 40.Kd1 Kb7 41.Vxb7! Fxb7 42.Kd8 Siyah terk eder. e7-e8 sürüşüyle Vezir çıkışına çare yok
1-0
(Yorumlar: www.satrancokulu.com, FM Selim Gürcan)
Selim Gürcan’ın Türkçemize kazandırdığı Alekhine’in En İyi Satranç Oyunlarım -2 kitabından seçtiğim aşağıdaki oyun analizi de satrançta merkez stratejisi doğrultusunda aydınlatıcı açıklamalarla dolu .
Aleksander Alekhine – Vladas Mikenas, Folkstone, 1933
1.e4 g6
Bu hamle, Beyaz’a merkez karelerin tam kontrolünü verdiği için kötü kabul edilmektedir.
2.d4 Fg7 3.Ac3 d6 4.Af3 Ad7 5.Fc4 e6 (D19)
Siyah, bu piyon yapısını seçerek oyunun bu aşamasında Beyaz’ın merkez piyonlarını ilerletmesini engelliyor çünkü hem 6.e5 d5 hem de d5 e5 Siyah’a daha sonra …c5 veya …f5 ile merkezde girişimi elde etme fırsatı verir. Oyunun sonraki aşamasında Beyaz’ın stratejisi, zaten sıkışık olan rakibini kendi merkez konumunu bozmadan giderek daha da fazla sıkıştırmaktır.
6.0-0 Ae7 7.a4! (D20)
Bu tür konumlara özgü çok önemli bir hamle. Amacı ya c8 filinin fianchetto gelişimini engellemek (7…b6 8.a5! +-) ya da Siyah, 7…a5 cevabını verirse b5 karesini zayıflatmış olmak.
7…0-0 8.Fe3 h6
Beyaz’ın 9.Vd2 ve devamında Fh6 ile Siyah’ın aşağı yukarı tek etkili taşını değişmesini önlemek için oynanmıştır.
9.Vd2 Şh7 10.h3
Siyah’ın olası …Af6 hamlesine karşı oynanmıştır çünkü e5 sürüşüne …Ag4 gelebilirdi.
10… c6 Bu hamle, açıkça d6 karesini zayıflatıyor ama başka koşullar altında oyunun kaderini pek de etkilemeyebilirdi. Üstelik Siyah’ın gelişimi için uygun bir plan bulması da çok zordur.
11.Ff4 d5 (D21)
11…e5 12.dxe5 dxe5 (12…Axe5 13.Fxe5 Fxe5 14.Axe5 dxe5 15.Vxd8 Kxd8 16.Fxf7) 13.Fe3 +- Ama 11…Ab6 12.Fd3 a5 (D21a) sonrasında Siyah, oyundaki hamlenin yarattığından çok daha sağlam bir konum elde edebilirdi.
12.Fd3 a6?
Siyah, d6’nın ne pahasına olursa olsun korunması gerektiğini fark etmiyor. Şu andan itibaren vezir filinin hakim konumu oyunun sonuna kadar belirleyici bir etken olacaktır. Oynanması gereken 12…Af6 (fikir 13…Ae8) idi. Yine de Beyaz, 13.a5 ile baskısını artırmaya devam edebilirdi.
13.Fd6 f5
Veya 13…Af6 14.e5 Ae8 15.Fa3 ve devamında h4 ile şaha karşı kolay bir saldırı.
14.e5 Kg8 15.h4 (D22)
Beyaz’ın ezici konumsal üstünlüğü Siyah’ın yeterince korunmayan kampına girebilmek için değişik seçenekler sunmakta. Karşı konulmaz bir planın (şah kanadındaki duruma dokunmayıp vezir kanadından hat açmak) başlangıcı olan hamlenin (15.h4) yanı sıra Beyaz, 15.Vg5 ile çarpıcı bir girişimde de bulunabilirdi. Ama bu 15…Ff8 hamlesi sonrasında hemen sonuç vermezdi.
15…b6!
Amacı …Af8 hazırlamak ki hemen yapılsaydı 16.Vg5! yüzünden hata olurdu. Ama bu hamleden sonra bu vezir hamlesi artık …Ka7 ile karşılanabilir.
16.Ae2 Af8 17.a5
Rakip kampın içine dalmadan önce Beyaz, rakibin siyah karelerini iyice zayıflatmaya çalışıyor. Oyun sonunda bunun yararı görülecektir.
17…b5 18.g3! (D23)
Sonraki iki hamleyle bağlantılı olarak bu profilaktik hamle ile Siyah’ın şah kanadında güçlü bir saldırı elde etmesi engelleniyor.
18…Kh8 19.Şg2 Şg8 20.Kh1 Şf7
Şah, burada h7’de olduğundan daha güvenli değildir ama Siyah, ruhen terk etmeye hazır olmadığından öylesine devam ediyor.
21.Af4 Kg8 22.b3
Bu hamleden sonra Beyaz’ın stratejik şeması belli oluyor: c4 v4 devamında b veya c hattının açılmasına çare yoktur.
22…Ah7 23.c4 Fd7 24.Kac1 Ff8 25.Fe2! (D24)
Böylece d3 karesi at için boşaltılıyor ve aynı zamanda Siyah’ın g piyonunun ilerlemesi engelleniyor. Örneğin 25…g5 26.hxg5 Axg5 27.Axg5+ hxg5 (veya 27…Kxg5 28.Ah3 ve devamında 29.Fh5+ ile kazanır.) 28.Fh5+ Şg7 29.Axe6 Fxe6 30.Vxg5+ ve mata gider.
25…Ac8 26.cxd5
Daha ilk değişim bile yapılmadan oyunun stratejik olarak kazanç olmasına sık rastlanmaz. Bu alış hamlesi aslında mücadelenin başlaması değil de bitişidir.
26…cxd5
Veya 26… Axd6 27.dxe6+ Fxe6 28.Axe6 Şxe6 29.Kxc6+
27. Fxf8
Bu fil görevini fazlasıyla yapmıştı ve sessizce oyundan ayrılabilir.
27…Axf8 28.Kc5 Aa7 29.Ad3 Şg7
18. ve 20. Hamlelerin bir sonucu olarak 29…g5 cevabı tamamen Beyaz’ın lehine olurdu.
30.Khc1 Kc8 31.Kxc8 Fxc8 32.Vc3 Şh7
Siyah kamptaki pek çok siyah kare çaresiz derecede zayıf. Bu nedenle Siyah, şah kanadında umutsuz bir girişimde bulunuyor.
33… Vc5 Kg7 34.Vb6! (D25)
Çok basit ama o kadar da öldürücü! At, c5’e geldiğinde oyun bitecek.
34…Ve7 35.Ac5 g5
En sonunda! Ama devamında görüleceği gibi tamamen etkisizdir.
36.hxg5 hxg5 37.Ae1! (D26)
Amacı 37…f4 hamlesini 38.Fg4 ile ve 37…g4’ü de 38. Aed3 ve devamında 39.Af4 ile karşılamak.
37…Ag6 38.Aed3 f4 39.Kh1+ Şg8 40.Fg4 fxg3 41.fxg3 (D27)
Taşların g hattına dizilmesi tablo gibidir. Sonraki fedayı yapmak yerine Siyah terk de edebilirdi.
41…Ah4+ 42.gxh4 gxh4 43.Af2 Kf7 44.Axe6 Şh7 45.Vd6 1-0
Rubinstein’ın veya erken dönem Dr. Tarrasch’ın oyunlarında görebileceğimiz bir tarzda rakibi boğma oyunu.
(Alexander Alekhine / En İyi Satranç Oyunlarım – 2, 157. Oyun, Sayfa: 106 Çeviri: Selim Gürcan)
FM Selim Gürcan kimdir?
Milli oyuncu FM Selim Gürcan, 1994, 1998, 2000 Olimpiyatları başta olmak üzere pek çok defa A Milli takımda oynamıştır. 2246 elo puanı ve 2310 UKD‘si vardır. Satranç Okulu’nun sahibi ve baş editörü olan Selim Gürcan 2005 yılında aktif oyunculuğu bırakarak Satranç antrenörlük çalışmalarına yoğunlaşmıştır. Özellikle 1200 – 1700 UKD arası oyuncularla çalışmaktadır ve bu tecrübelerini birleştirerek yazdığı “Satrançta Ustalık Kursu” kitabı Türkiye’de en çok satan oyunortası kitabı haline gelmiştir. Sonrasında çıkarttığı “Satrançta Açılış Kursu” kitabı da en çok satan açılış kitabıdır. Dünya şampiyonları Capalanca ve Alekhine’nin eserleri başta olmak üzere birçok satranç kitabını Türkçeye kazandırmıştır. Ayrıca 15 yıldır ilgiyle takip edilen yaklaşık 300 saatlik eğitim videolarının da hazırlayıcısıdır.
Mustafa YILDIZ