SATRANÇ KÖŞESİ / Mustafa YILDIZ
19. KARE BOŞALTMA, HAT AÇMA, HAT KAPATMA (PERDELEME, ÖRTME)
KARE BOŞALTMA Çifte saldırı oluşturmak ya da mat yapmak için taşımızın bulunduğu bir kareyi boşaltmayı, o kareye saldıracak taşı getirebilmek için gerekirse taş feda etmeyi içerir. Bir temizlik operasyonu! Kareyi boşaltırken ya şah çekmek ya da etkili bir saldırı yapmak gerekir ki rakip çifte saldırıdan kaçamasın.
Lisitsin – Zagoryanski, 1936 oyununda oluşan (D1)’deki konumda Beyaz, açtığı g dikeyinde üçlü batarya oluşturmuş ama mat için taşların sıralanışı yanlış: g7’de kale değil de vezir olsa mat olur. Bunun için g7’deki kaleyi gözden çıkarmak yeterli. 1.Kh7+ Axh7 veya 1…Şxh7, hangisiyle alsa Siyah, kaleyi fark etmez. 2.Vg7# 1-0
(D2)’de ufukta mat görünmüyor ama Beyaz, kare boşaltma taktiğiyle bir figür kazanabilir. 1.Ae3 Kc5 Siyah, kalesini kaçmak durumunda. 2.g4 Bu piyon çatalı ile Siyah, ya filini ya atını kaybedecek. Görüyorsunuz kazanmak için bir taktik motiften diğerine geçiyoruz hızlıca.
(D3)’te hamle sırası Siyah’ta, önce at çatalı ile b2 karesi piyon sürüşü için boşaltılıyor. 1…Ad3 2.Ff6 b2 Sonra piyon çatalı ile kaleler tehdit ediliyor. 3.Fxb2 Kxb2 Bir fil öne geçen Siyah’ın bir sürü de tehdidi var.
(D4)’te, beyaz vezirin bulunduğu kareye at otursa da şah vezir çatalı atsa. Bu mümkün. Nasıl? 1.Vh5+ Fh7 2.Ag6+ Şg8 Şimdi konuma lütfen sakin bir şekilde bir daha bakalım. Hemen 3.Axe7 ile vezir kazanıp oyunu uzatalım mı? Yoksa 3 hamlede mat mı yapalım? Mat yapalım: 3.Vd5+ Vf7 4.Vd8+ Ve8 5.Vxe8# 1-0
HAT AÇMA Kazanca giden yolda engel olan kendi taşımızı feda ederek yolu açabiliriz. Temizlenen sadece bir kare değil bu sefer uzun bir hat. Amaç yine aynı: mat, olmazsa konumsal ya da materyal üstünlük. Ya da zorlayıcı bir şekilde rakip şaha yönelen figürlerimizin yollarını açan fedalar yaparak da hatları açmak olasıdır.
Fischer – De Camillo, ABD, 1956 oyununda (D5) Beyaz, kalesinin e8’e gitmesine engel olan filini feda ediyor. 1.Fc7! Siyah teslim oldu. Ne yapabilir ki? 1…Kxc7 2.Ke8+ ve vezir kazancı. Veya 1…Vxc7 2.d8V+ Vxd8 3.Vxd8+ yine vezir kazancı.
Eski bir söz vardır: “ 2 fil 1 vezir eder.” Gerçekten eder mi diye çok düşünmüşümdür. (D6)’daki konuma bakınca bu sözü sanki biraz anladım. Siyah, 2 beyaz file karşılık 1 vezirle oynuyor ama hamle sırası Beyaz’da. Atıyla şah çekerek filin yolunu açıyor ve sonraki hamlede mat yapıyor. 1.Ad6+ Vxd6 2.Fa6# 1-0
Moroz – Lerner, Terekkale, 2000 oyununda (D7) Siyah, vezir fedası ile 2. yatayı kale saldırısına açıyor ve mat ediyor. 47…Vg3+!! 48.fxg3 K8e2# 0-1
(D8)’de Beyaz, 1.Fxf5 ile hem VXh7+ mat istiyor hem de birazdan çok işe yarayacak olan e dikeyini temizliyor. Bu fil alınmak zorunda 1…exf5 2.Axf5 Kg8 matı önlemenin tek yolu. 3.Ke8!! Bu bir bomba! 3…Vxe8 4.Vf6+ Kg7 5.Vxg7# Eğer, 3…Vg5 4.Vg5+ Kaxe8 5.Vf6+ ve sonraki hamlede mat. 1-0
D9
Aron Nimzowitsch, ünlü yapıtı Benim Sistemim’de (D9)’daki konum için 2 saldırı planı öneriyor: A)1.Kh1 Af8 2.Fe7’den sonra h dikeyinde kale bataryasıyla h7 piyonunu düşürmek –ki buna evrimsel saldırı. diyor- B)1.Kxh7! Şxh7 2.Kh1+ Şg8 3.Kh8# Bu da devrimsel saldırı. 1-0
D10
Hatlar, piyon değişimleri ya da alet fedaları ile açılır. Aslında hat açmak bir taktik motif sayılmaz, doğru, stratejidir ama birçok taktik temanın at koşturduğu alan oluşur açık hatlarda. Fischer – Larsen, Portoroz, 1958 oyunun 18. hamlesinden sonra oluşan konumda(D10) Beyaz, piyon değişimi ile h hattını açıyor. 19.hxg6 hxg6 20.g4 a5 Siyah da vezir kanadında hat açmak niyetinde. 21.g5 Ah5 22.Kxh5 gxh5 Beyaz, kalite fedası ile yeni bir hat açıyor. 23.g6 e5 24.gxf7+ Şf8 Piyon saldırıları ile Beyaz, şah kanadında dikeyleri ve çaprazları açmayı başardı. 25.Fe3 d5 26.exd5 Kxf7 27.d6 Kf6 28.Fg5 Vb7 Siyah şahının açıkta olması nedeniyle çok zor durumda, kaliteyi geri veriyor. 29.Fxf6 Fxf6 30.d7 Kd8 31.Vd6+ Siyah terk etti. 1-0 (31.Vh6+ ile 3 hamlede mat vardı oyunda telaşla gözden kaçmış, bulabilir misiniz? 31…Şe7 32.Vh7+ Şf8 33.Şf7#)
PERDELEME Rakip aletler arasına bir taş koyarak onların hareketlerini kısıtlamak ve saptırmak amacıyla kurulan taktik motiftir.
(D11)’daki konumda önce siyah kalenin piyonu yemesini önlemek için kale feda ediliyor: 1.Ke2!! Kxe2 Sonra fil feda edilerek siyah kale çatala çekiliyor: 2.Fe4!! Kxe4 3.f3+ ve kale alındıktan sonra 5. hamlede Beyaz piyonu vezire yükseltir. Şiir gibi!
(D12)’daki konum (D11)’e göre daha basit ve görülebilir bir kapatma motifi içeriyor: 1.Ac6! Fxc6 2.c8V+ Eğer 1…Kxc6 2.a8V+ Perdeleme sonrası beyaz piyonlardan birinin yükselmesi önlenemez.
Averbakh – Korçnoy, Erivan, 1965 oyununda(D13) Siyah’ın h piyonunun vezire yükselmesine ramak kalmış. Hemen sürüş 38…h2 39.Kb1 nedeniyle etkili olmaz. Ancak 38…Kc1!! İle 1. yatay beyaz kaleye kapatılır ve sonra h piyonu sürülür ve piyonun vezire yükselmesi engellenemez. 39.Şxc1 h2 sonra 40…h1V Siyah avantajlıdır.
(D14)’de Beyaz, 1.Ff6! oynayarak Siyah vezirin g ile bağını kopartıyor. Siyah, mat olmaktan vezirini vererek kurtulabilir. 1…Vxf6 2.Axf6 Beyaz, çok üstün.
SORULAR
1.
1) Hamle sırası Beyaz’da, arka sıra matı nedeniyle veziriyle siyah veziri alamaz ne yapsın peki? Kaçsın mı? Vezirini koruyarak 1.h3 oynayıp hava deliği mi açsın? Yoksa daha güzel bir hamlesi var mı?
2) Hamle sırası Siyah’ta, nasıl kazanır?
3. Beyaz oynar, 2 hamlede mat eder?
4. 
4) Beyaz nasıl kazanır?
5) Beyaz vezir, filin tehdidi altında, kaçarsa Vg2 hamlesiyle mat olacak. Ne yapsın? Bir çıkış yolu bulabilir misiniz?
6) Beyaz nasıl kazanır?
Beyinsellik dinamosu “Satranç”
Size çok değişik bir gözlemden söz edeceğim. toplumların tarih sahnesinde ağırlık kazanmaya başladığı dönemlerde ne oluyor biliyor musunuz? Satranç oyununda yıldızlar fırlamaya başlıyor. Örneğin XVI.yüzyıldan geçen yüz yıla kadar, satrancın büyük ustaları ya İspanyol, ya İtalyan, ya Fransız, ya İngiliz, ya Alman…
Derken birden bire Amerika’yla Sovyet’lerde çıkmaya başlıyor satranç dehaları…
Bu genel çizginin dışında kalan, sanırım sadece bir Japonya var.
Şimdiye dek ünlü bir Japon Satrançsının adını hiç duymadım. Konuyla ilgilenmiş olanlar, ola ki Japonya’da da satrancın iyice gelişmiş olduğunu söyleyeceklerdir…
O zaman bizim gözlem, ayrıcalıksız olarak cuk diye oturacak yerine…
“Canım her şeyde biraz böyle değil mi?” diye düşünmeyin. Gerçi gelişmiş toplumların sporu da, sanatı da, eğitimi de gelişmiş görünüyor ama satrancın ayrı bir özelliği var. Satranç toplumsal düzeyi değil, toplumsal dokudaki değişim çizgisini noktalayıp geçiyor, yani insanların düşünmeye başladığı anı…
Küba’nın XX. yüzyılda değişik bir özellik göstereceğini, Castro’dan çok daha önce, Kübalı satranç şampiyonu Cabablanca haber veriyordu belki de.
Bizler olaylara değişik açılardan bakma cıvıltısında olmadığımız için, Cabaplanca’nın neden Küba’dan çıkıp da başka bir yerden çıkmadığına hiç dikkat etmemişizdir.
Nasıl ki neden artık İngiltere’den büyük satranççı çıkmadığını hiç düşünmediğimiz gibi…
Aslında sosyoloji fakültelerinde, üstünde tez yapılması gereken konulardan biridir bu…
Bir toplumun birden Satranca karşı gösterdiği ilgi ile çıkardığı Satranç ustaları, neyin habercisi, hangi değişimin işaret lambasıdır?
Neden Endonezya ile Rodezya, yahut Kuveyt’ten doğru dürüst satranççı çıkmıyor da, Yugoslavya, Macaristan ve Arjantin’den çıkıyor?
Bu konuya arada bir değinmemizin nedeni satrançta geri kalmışlığın ekonomide de geri kalmışlıkla açıklanamayacağıdır. Belki de tersine, Satrançta geri kalmışlık, ekonomide de geri kalmışlığın uzaktan bir gerekçesidir.
Cumhuriyet devrimiyle birlikte satrancın köylere kadar inmesine önem vererek, kitlelerde yaygın bir satranç tiryakiliği yaratsaydık, Türkiye’nin bu günkü durumu, çok daha başka düzeylerde olurdu…
Bunalımlar, karamsarlıklar, kötümserlikler, geçimsizlikler, parasızlıklar, umutsuzluklar… Ruhsal bir yitiklikle iyice dibe vurduğunuz zamanlarda, birkaç parti satranç oynayın. Apayrı bir dünyaya dalacak ve tazeleneceksiniz…
Satrançtan zevk almak için mutlaka bir ikinci kişi bulmaya da her zaman gerek yoktur. Büyük ustaların satranç partilerini yineleyip incelerken insan beyninin şaşırtıcı buluş ve yaratıcılıklarını göreceksiniz?
Ayrıca çözülmesi hiç de kolay olmayan satranç problemleri vardır. Çoğu gizli bir nükteyi saklar içinde. Örneğin piyonunuzu “vezir” çıktığınız zaman kendisine “vezir” değerini değil de ancak “at” değerini verirseniz çözülecek bir problemle uğraşmak istemez misiniz?
Kafasının yetersizliğini somut olarak görmekten korkanlar satrançtan uzak dururlar. Bir yanlış saplantıdır.
Satranca en geç 10-12 yaşlarında başlar ve sürekli olarak çalışırsan, “satranç bilirim” diyebilirsin…
Benim gibi otuzundan sonra başlarsan sadece vakit geçirip eğlenir, başkalarına hayran olur ve her oynadığın oyunda akıl almaz budalaca körlüklerle mat olursun.
Satrancı kıvıramamak, satrancın değerini anlamaya engel değildir ki… Ben her oynadığım oyunda nasıl yeneceğimi düşünmekten çok, nasıl yenileceğimi merak ederim. Ancak çözümü matematiğe sonuçlar hep yenilgi olsa bile, satranç oyunu, satranç diyalektiğine alıştırır insanın kafasını… Satrancın tavlaya oranla adeta bilinmemesi, satranç diyalektiğinin, geleneksel düşünce biçimimize ters gelmesindendir. Bizde geleneksel olarak başarı, ya kaba kuvvete dayatılmıştır, ya da sinsi kurnazlıklara… Satrançta ise kaba kuvvet yoktur, sinsi kurnazlıklar ise karşı tarafın durumu sezmesiyle oyunu tersine çevirir.
Satranç sevenlerin bazı genel özellikleri üzerinde de azıcık duralım. Yaşamın akışı içinde tehlikeli kararsızlıklara düşmezler. Bir oranda belalı yanılgılara uğramazlar. Kişiliklerine güvensizlik duymazlar. Eziklik duygusunun çengellerinde hırçınlaşıp kabalaşmazlar.
Büyük ustalarda rastlanan aşırı gariplikler ayrı bir konudur. Her dalda normalüstü kişiler, bir hayli garip kişilerdir. Satrançta da durum değişik değildir.
Bütün okullara, bütün kahvelere, bütün cezaevlerine, bütün otellere bol bol satranç takımları konmalı… Ayrıca her evde de bir satranç takımı bulunmalıdır.
Türkiye’de bir satranç modası başlasa tahmin edemeyeceğiniz ölçüde ruhsal bir değişim olacaktır…
Bir toplum satranç dünyasında kendisinden söz ettirmeye başladığı zaman, aradığı güneşe merdivenini dayamış sayılır…
25.4.1984
Çetin ALTAN
ÇÖZÜMLER
- Evet daha güzel hamlesi var. 1.Ff4 Bu hamle arka sıra matına önlem getirdiği gibi c hattını a1’deki kaleye de açıyor. 1…Kd5 2.Kc1+ Şd8 3.Fg5+ Fe7 4.Ad6 Beyaz’ın atağı çok kuvvetli.
- Karpov – Taimanov, Leningrad, 1977 oyununda Siyah, 1…Ag3+ ile ya ata karşı kaleyi alarak 2.Vxg3 Kxb1 ile kalite kazanır yahut 2.hxg3 ile açılan h dikeyinde 2…Ka8 ve önlenemez 3.Kh8+ mat yoluna girer.
- Beyaz mat yapacak ama kendi veziri engel oluyor. Ondan kurtulması gerekir. 1.Ve6+ Fxe6 veya 1…Axe6 2.Ah6# 1-0
- Beyaz önce vezirle veziri açmaza alır. 1.Va3+ Ve7 Siyah, şahını kaçarsa açarak atakla 1…Şg8? 2.Fxh7+ Şxh7 Kxe6 hamleleri sonunda vezirini kaybeder.Şimdi açmazdaki vezire ve şaha hat açarak saldırı sonuç getirir. 2.Fc6!! Siyah terk eder. Eğer 3…Vxa3 ile veziri yerse 4.Kxe8+ mat olur.
5. Luchkovsky – Gridnev, 1976 oyununda Beyaz, siyah vezirin c8 karesi ile bağını 1.g4!! hamlesiyle kesiyor. Beyaz, aynı zamanda çifte tabancalı kovboy gibi ya mat ya vezir tehdidinde bulunuyor. Siyah için teslim olmaktan başka seçenek yok.
6. Beyaz, hat kapatmak için vezirini feda ediyor. 1.Ve6!! Eğer Siyah, 1…Fxe6 oynarsa, 2.Af5+ Şg8 3.Ae7# Veya 1…Axe6 veya 1…Kxe6 oynarsa2.Ahg6+ Şg8 3.Kh8# olur. 1-0
YARARLANILAN KAYNAKLAR:
- Başarıya Giden Yol / Peyço Peev
- Satranç Dersi Kitabı / V. Alexandrovich Pozharsky
- Satrançta Kazandıran Taktikler / Yasser Seirawan
- Satrançta Temel Taktikler / John Nunn
- Büyük Usta Gibi Oyna / Alexsander Kotov
- Satranç Akademisi / R. Burnia – C. van Wijgerden
- Şahmatnoy Kombinasni Praktikom – İkov Nenyştadt
- Chess Middlegames / Laszlo Polgar
KATKIDA BULUNANLAR:
Mehmet Nuri Altınsoy, Erman Denizli