Uzun zamandır yazmadım. Son yazımı 11 Kasım 2023 tarihinde yazmışım. Sonrasında bir fetret dönemi başladı. Mesleğim dolayısıyla uzun zamandır ilgimi çeken bir konuda yazmak istiyorum bu hafta. Gagauz Türklerinin Türkçesine dair. Bu konuda uluslar arası bir bildiri sunmuştum yaklaşık iki yıl önce. Ondan bağımsız olarak, o bildiri için kullanmadığım bir kaynaktaki verileri kullanarak. (G.A. Gaydarci, E.K.Koltsa, L.A.Pokrovskaya, B.P.Tukan, N.A. Prof.Dr. Baskakov (Sorumlu Redaktör); Gagauz Türkçesinin Sözlüğü -Rusçadan Aktaranlar: Prof.Dr. İsmail Kaynak, Prof. Dr. A. Mecit Doğru, Kültür bakanlığı Yayınları, Ankara, 1991) Gagauz kardeşlerimizin Türkçesinin Kandıra ağzına ne kadar yakın olduğuna dikkatinizi çekeceğim.
TDK Yazım Kılavuzuna göre bu Türk boyunun adını Gagavuz olarak söyleyip yazmak gerekiyor. Ancak ben bu söyleyişe bir türlü ısınamadım. Türkçede iki ünlü yan yana gelmediği için arada bir v sesi türetmek, çok yapay geliyor bana. Eskiden olduğu, bugün de kendilerinin kullandığı gibi Gagauz olarak bahsedeceğim kendilerinden.
Gagauz Türklerinin çoğunluğu bugün Balkanlarda Moldova’ya bağlı Gagauz Yeri Özerk bölgesi’nde yaşıyor. Başkentleri Komrat. Nüfusları Ukrayna, Rusya, Türkiye ve ülke dışında yaşayanlarla beraber 2020 yılı itibarıyla 187.057 kişi. Kökenlerinin Oğuz olduğu kabul edilmekle beraber din olarak Hristiyanlığı benimsemişler. Uydu yoluyla Türkiye’den seyredilebilen GTV adlı bir televizyon kanalları var. Bu kardeşlerimiz din olarak bize ne kadar uzak iseler dil olarak bir o kadar yakınlar. O kadar ki, ne zaman onlara ait bir konuşma duysam ya da bir yazı okusam, acaba biz mi Gagauz kökenliyiz yoksa onlar mı Kandıralı; bu kadar benzerlik nasıl olabilir diye düşünmüşümdür. Bakın nasıl?…
Gagauz Türkleri konuşurken ve yazarken aynen Kandıra köylerinin çoğunda olduğu gibi kelimelerin ilk hecesindeki e seslerini i’ye çeviriyor: çiiz (çeyiz), hiibe (heybe), iilenmek (eğlenmek), iişimik (ekşimik), piinir (peynir), piiris (perhiz), siiretmek (seyretmek), siirek (seyrek), zihir (zehir) vb.
Aynı şekilde ilk hecedeki o’ları da u yapıyorlar: buaz (buğaz), buynuz (boynuz), duan (doğan -kuş-), duum (doğum), duvan (doğan -kişi-), suan (soğan), suuk (soğuk), tuum (tohum), uumak (ovmak), uva (ova), yuurt (yoğurt) vb.
İlk hecedeki ö ünlüsünü de daraltarak ü şeklinde söylüyorlar: düüş (döğüş), küü (köy), süülemek (söylemek), süümek (sövmek), süünmek (sönmek), üürenmek (öğrenmek), üülen (öğlen, öğle vakti), üünmek (öğünmek), üüretmek (öğretmek), üüsürük (öksürük), üüsüz (öksüz), üütmek (öğütmek) gibi.
Kandıra’nın köylerinde bazı u’lu kelimeler ı’lı söylenir. Gagauz kardeşlerimiz de böyle söylüyor: bızaa (buzağı), çıbık (çubuk), yımırta (yumurta), yımışak (yumuşak); yamık (yamuk) vb.
Genel Türkçede ince ünlülü söylenen bazı kelimeler, Kandıra ağzında olduğu gibi Gagauz Türkçesinde de uyuma sokularak kalın söyleniyor: acamı (acemi), duşman (düşman), habar (haber), zından (zindan), zulum (zulüm).
Bunun tersine genel Türkçede kalın olanlar ince söylenebiliyor: fasile (fasulye. Bizde “fasille” şeklinde), kirez (kiraz), sali (salı), sefte (siftah. Bizde “sevte” veya “sivtaa”), tene (tane), zer (zahir. Bizde “zaa”), zere (zire, çünkü) vb.
Türkiye Türkçesinin yazı dilinde kelimenin ortasında kaldığı için düşen bazı ünlüler, Kandıra ağzında da Gagauz kardeşlerimizin dilinde de düşmeyip yerinde kalıyor: çıkırık (çıkrık), titiremek (titremek), tükürük (tükrük), yumuruk (yumruk) gibi.
Bizde de Gagauz Türklerinde de Urum (Rum) örneğinde olduğu gibi kelime başında ünlü türemesi olabiliyor.
Bu özelliklerden bazıları başta Rumeli ağızları olmak üzere diğer ağızlarda da bulunabilir. Ancak Kandıra ağzında daha yoğun olarak görülüyor. Bu haftalık giriş mahiyetinde olmak üzere ünlülerle yetinelim. Sonraki yazı veya yazılarımda ünsüzlerle ve özellikle kelimelerin anlamlarıyla ilgili çok daha ilgi çekici benzerlik örnekleri vereceğim. Gagauz kardeşlerime selâm ve sevgi ile…
İlgiyle takip edeceğiz hocam. Bu çalışma bir çok yerde kaynak olarak kullanılacaktır. Saygılarımla…