42. PİYON YAPILARI (III)
Bingeç Piyonlar – Geri Kalmış Piyon
Bir dikey üzerinde aynı renkten piyonlar üst üste gelince bingeç piyon konumu oluşur. Batı dillerinde böyle piyonlara Duble (dabıl) Piyon deniyor. Bingeç piyonların zayıflığı konusunda uzun tartışmalara dalmadan şöyle bir genelleme yapabiliriz: Oyun sonunda bingeç piyonların zayıflığı daha çok hissedilir. Açılışta veya oyun ortasında ise bingeç piyonların zayıflığı bulundukları dikeyin şah güvenliğini tehlikeye atması nedeniyle veya saldırılabilir olma durumlarıyla ilişkilendirilebilir. Türk Satranç Okulu kitap serisinin 5. Cildi olan BİNGEÇ PİYON VE GERİ KALMIŞ PİYON adlı yapıtında bir zamanlar Türk Milli Takımı antrenörlüğü de yapan Efstratios Grivas, bingeç piyonları merkezde veya kanatta olmalarına ve ayrık yada bir piyon adacığının parçası olup olmamalarına göre sınıflandırmaktadır. Grivas, bingeç piyonları özellikle merkezde önemli kareleri kontrol edebilmeleri ve fazladan yarı açık hat sağlamaları nedenleriyle oyuna olumlu katkı sunabilecek unsur olarak görmekte buna karşılık karşı saldırılara hedef olarak gözükmelerini temel sakınca olarak ele almaktadır. Grivas’a göre İspanyol açılışının değişim devam yolunda 1.e4 e5 2.Af3 Ac6 3.Fb5 a6 4.Fxc6 dxc6 hamlelerinden sonra ortaya çıkan konum(D1), bingeç piyon tartışmalarının temelini oluşturuyor. Dünya Şampiyonuna karşı oynayacak satranççıyı belirlemek için düzenlenen Petersburg 1914 turnuvasındaki Lasker – Capablanca, oyunu bu tartışmalar için ilk ve iyi örnektir. Oyunu Kasparov, Benim Ustalarım kitabında analiz etmiş, Grivas, yorumları oradan almış, ben iki kitaba da baktım.
Emanauel Lasker – J. Raul Capablanca, St. Petersburg, 1914
Zamanın Dünya Şampiyonu Lasker, önceden Steinitz’i, Çigorin’i, Tarrasch’ı, Janowsky’yi, daha bir çok oyuncuyu bu değişim oyunuyla yenmişti ama o yıllarda iyiden iyiye yıldızı parlayan “Satranç Makinası” Capablanca’ya karşı Lasker’in seçimini Kasparov dahi şaşırtıcı buluyor. Siyah, fil çifti ile kalıyor ama yanı sıra c dikeyinde bingeç piyonlarla devam etmek zorunda. 5.d4 O zamanlar çoklukla 5.Ac3 f6 oynanıyormuş ama Fischer’e göre en iyisi: 5.0-0
5…exd4 6.Vxd4 Vxd4 7.Axd4 (D2) Şimdi, “Vezirler tahtadan çıkartıldıktan sonra oyun sonu tekniği çok kuvvetli olan Capablanca’yı yenmek mümkün müdür? Oysa mümkünmüş. Gerçi bunun için Lasker olmak gerekiyormuş.” (Kasparov – Benim Ustalarım)
7…Fd6 7…Fd7! Ve 8…0-0-0 çok rahat bir oyun. 8.Ac3 Ae7 9.0-0 0-0 10.f4 Ke8!
Soru 1: Siyah’ın 10…Ke8’i (D3) neden iyi bir hamledir?
Soru 2: Siyah’a 10…Ke8 yerine hangi devam yolları önerilebilir?
11.Ab3 Bunun yerine 11.e5? anlamsızdır. 11…Fc5 12.Fe3 Ad5 13.Axd5 cxd5 (Kasparov) 11…f6 12.f5!? Oyunun belki de en çok tartışılan hamlesi. Steinitz’in konumsal öğretisinin kurallarına göre lanetlenmesi gereken bu hamleden -zira e4 piyonu geri kalmış piyon oluyor, e5 karesi Siyah’a bırakılıyor vs. Varsın olsun- Lasker’in amacı e6’da ileri karakol inşa etmek. O, bunu kartal bakışıyla çok önceden görüyor. 12…b6 Tarrasch ve Reti, 12…Fd7 13.Ff4 Fxf4 14.Kxf4 Kad8 önermişler fakat b7 karesine gelecek olan Siyah fil, e4 piyonuna saldırır. (Kasparov) 13.Ff4 Fb7?! (D4) Aslında, bingeç piyonun düzelmesi 14.Fxd6 cxd6 Siyah’ın iyiliğinedir ancak d6 piyonu geri kalmış zayıf bir piyon olarak kalacaktır. Bu yüzden 13…Fxf4 14.Kxf4 c5 15.Kd1 Fb7 daha mantıklıdır.
15.Ad4 Capablanca, 13…Fb7 oynarken bu hamleyi görmediğini itiraf etmiş. 15…Kad8?! Beyaz atın e6’ya oturmasının önüne geçmek için 15…Fc8 zorunluydu. Eşitlik için en radikal yol filin geri dönüşüydü.
16.Ae6 Kd7 17.Kad1 Ac8 “Az kalsın 17… c5 oynayacaktım, sonra d5 sürebilmek için fakat birdenbire cesaretlendim.” (Capablanca) Ancak bu durumda, 18.Ad5! güçlüdür. 18.Kf2 b5 19.Kfd2 Kde7 20.b4 Şf7 21.a3 (D5) Beyaz’ın artık ciddi bir baskısı var. (Kasparov)
21…Fa8? Yine temelsiz bir plan değişikliği. Siyah, Ka7 oynayıp a hattını açmak niyetinde…
Soru 3: Siyah 21…Fa8 yerine ne yapabilirdi?
22.Şf2 Ka7 23.g4! h6 24.Kd3 a5? 25.h4 axb4 26.axb4 Kae7?! Niye geldiydin neden gidiyorsun? 27.Şf3 Kg8 28.Şf4 g6 Capablanca’ya göre 28…g5+ daha dirençliydi. 29.Kg3 Beyaz o kadar üstün ki hemen bir yarma da sonuç verirdi: 29.g5! hxg5+ 30.hxg5+ gxf5 31.exf5 fxg5+ 32.Axg5+ Şf8 33.Ae6+ Şf7 34.Ae4 vs. 29…g5+ Bazı yorumcular Capablanca’yı eleştirip 29…gxf5 önermişler fakat bu hamle de kurtarmaz çünkü 30.exf5! d5 31.g5 Ad6 32.g6+ Şe8 33.Ka1 Beyaz’ın zaferi uzakta değil. (Kasparov) 30.Şf3 Ab6 Umutsuz bir sıçrama çabası. 31.hxg5! hxg5 32.Kh3!(D6)
Soru 4: Lasker, iki hamledir boşta duran d6 piyonunu neden almadı?
32…Kd7 32…Ac4?’e karşılık a ve h dikeylerinden kalelerin dalışı işi bitirirdi. 33.Şg3! Yarma için son hazırlık. 33…Şe8 34.Kdh1 Fb7 35.e5!! Etkisizleştirilemeyen geri kalmış piyon sürülüyor. 35…dxe5 36.Ae4 Ad5 37.A6c5 37.Kh8! de kolay kazanırdı: 37…Kxh8 38.Kxh8+ Şf7 39.A4c5 Ke7? 40.Kf8# 37…Fc8 38.Axd7 Fxd7 39.Kh7 Kf8 40.Ka1! 24. hamledeki hatanın bedeli çok ağır ödeniyor. 40…Şd8 41.Ka8+ Fc8 42.Ac5 Siyah terk etti.
Genelde özgüveni yüksek, sürekli gülümseyen Capablanca, bu kez yenilgiyi kabul ettikten sonra 2-3 dakika boyunca başını ellerinin arasına alarak masadan ayrılamadı. (Romanovsky) Hatta 7 sene sonraki Dünya Şampiyonluğu maçında Lasker’e karşı İspanyol açılışında asla 3…a6 oynamadı.
Oyunun tamamını buradan Emanuel Lasker vs Jose Raul Capablanca (1914) Makineye Karşı Öfke (chessgames.com) izleyebilirsiniz.
Zigurds Lanka (2491) – Mustafa Yılmaz (2387), Dresden, 2008
Sicilya Savunması Najdorf devam yolundan gelinen yukarıdaki konumda (D7) Beyaz, konuma özgü Siyah’ın taktik olanaklarını göz ardı ederek filleri değişip Siyah’ı e5 ve e6’da bingeç piyonlarla bırakmayı, böylelikle oyun sonuna avantajlı girmeyi hesaplıyor ama çarşıdaki hesap öyle değil ki,
24.Fxe6? fxe6 Bingeç piyon yapısı oluştu.
Soru 5: Beyaz başka nasıl devam edebilirdi?
25.Ad3 Axd3 26.Kd1 Artistik bir taktik gibi görünen atı açmaza almak, Beyaz’ın kötü sonunun başlangıcı oluyor. 26.dxe3 e4 27.fxe4 Kxd3 28.Şc3 Ke3 29.Şd2 Kxe4 30.Kc1 Dirençli bir yol. 26…e4 27.cxd3 exd3 28.f4 Şf7 29.g4 Af6 30.Kd2 g5! Merkezdeki piyonların yolunu açan atılım, mıntıka temizliği. 31.fxg5 Şxg5 Siyah’ın bingeç piyonları bağlı geçer piyonlara dönüştü; oyun sonunda büyük enerji! 32.Şc1 e5(D8)
33.Şf2 Kc8+ 34.Şd1 e4 Beyaz terk etti. Çünkü ilerlemiş bağlı geçer piyonlardan biri vezir olacak. 0-1
Oyunun tamamını buradan Zigurds Lanka vs Mustafa Yılmaz (2008) (chessgames.com) izleyebilirsiniz.
Üçlü Bingeç
Bu tripleks piyon yapısı duble piyonlar kadar sık görülmez, Fransız Savunması Winawer devam yolunda veya Katalan açılışında veya başka bir açılış sisteminde nadiren de olsa aynı dikeyde, c dikeyinde 3 piyonun birbirlerinin sırtına bindiği görülür. Üçlü bingeç bozuk piyon yapıları içinde en zayıf olanıdır kuşkusuz ama böyle bir zayıflığın dahi üstesinden gelip zafere ulaşan ustalar vardır.
Vasily Smyslov – Mikhail Botvinnik Botvinnik, Moskova, 1957
Fransız Savunması, Winawer Devam Yolu
Bir Dünya Şampiyonluğu maçında rastlanması beklenmeyen yukarıdaki konum(D9), 20. oyunda Beyaz’ın 10. hamlesinden sonra oluşmuştur. Her ne kadar Beyaz sayısal olarak 1 piyon önde olsa da üçlü bingeç nedeniyle konumu naziktir. Beyaz’ın vezir kanadı piyonları, bir ayrık ve üç bingeç olmak üzere çok biçimsizdir ancak buna karşılık Siyah da figürlerini geliştirmekte sıkıntı çekmektedir, bir piyonu, g7 piyonunu koskoca vezirle savunmak zorunda kalmıştır. A. Kotov, Sovyet Satranç Okulu adlı kitabında, Smyslov’un 10.dxc5’ini neredeyse kazanan hamle olarak övüyor, çünkü diyor, Siyah’ın piyon merkezi hareketsiz ve üçlü bingeç, Siyah’ı sürekli baskı altında tutuyor. Oyun şöyle devam etti:
10…Age7 11.Fd3 fxe5 12.Axe5 Axe5 13.Vxe5 0-0 14.0-0 Ac6 15.Vg3 e5 16.Fe3 Ff5 Botvinnik, Beyaz’ın elinden fil çiftini de almak istiyor.
17.Kab1(D10)
Soru 6: Bu sessiz hamle ile Beyaz ne gibi bir tehdit oluşturmaktadır?
17…Fxd3?! Birçok yorumcu oyunun kayıp olma nedeni olarak bu değişimi işaret etmişlerdir, Beyaz piyonların düzeltilmesini sağladığı için. Yine de Siyah’a daha iyi hamle bulmak zor.
18.cxd3 Kae8 19.f4 Vc7 20.fxe5 Kxf1+ 21.Kxf1 Vxe5 22.Vxe5 Axe5 23.Kd1 Şf7 24.h3 Ac6 25.Ff4 Ke7? Etkisiz bir ilerleme. 25…d4 ilginç.
26.Ff6 (D11)
Vezirler de oyundan çıktıktan sonra tahtanın yeni beyi fil!
26…Kd7 27.Kf1+ Şe6 28.Ke1+ Şf7 29.Şf2 b6 30.Kb1 Şe6 31.Kb5 d4 Artık çok geç ve kötü. 32.c4! bxc5 33.Fh2!?
Soru 7: Beyaz niçin Fxc5 oynamadı?
33…Kf7+ 34.Şe2 Ke7 35.Kxc5 Şd7+ 36.Şd2 Ke6 37.Kg5 g6 38.Kd5+ Şc8 39.Fg1 Kf6 40.Fxd4 Axd4 41.Kxd4 Kf2+ 43.Şc3 (D12) Siyah, kaybettiği piyonu geri alabilse de oyundan umudu kalmadığı için terk etti. 1-0
Acaba Botvinnik, 10. hamlede oluşan üçlü bingeç konumundan sonra “Nasılsa kazanırım!” psikolojisiyle sonucu çantada keklik gördü de gereksiz bir rehavete kapılıp da mı kaybetti? Botvinnik bu oyundan sonraki iki oyunda da hızlı beraberlikler yaptı ve unvanı Smyslov’a +3-6 =13 skorla teslim etti, bir yıl sonra ise geri aldı.
Oyunun tamamını buradan Vasily Smyslov vs Mikhail Botvinnik (1957) (chessgames.com) izleyebilirsiniz.
Geri Kalmış Piyon
Yukarıdaki konumlarda piyon dizilişine dikkatli bir bakışla (D13)’te d3 karesindeki beyaz piyonun ve (D14)te c7 karesindeki siyah piyonun ilerlemelerinin sorunlu olduğu görülür. Bunlar geri kalmış piyonlardır.
“Geri kalmış piyonun iyi bir başka tanımı şöyledir: Bir piyon yarı açık hatta kaldığında (çok önemli) ve bir piyon zincirinin ya da grubunun son parçasını oluşturduğunda, böylelikle başka bir piyon tarafından korunamadığında geri kalmış piyondur. Bazı durumlarda ayrık bir piyon kendi tarafının derinliklerinde kaldığında da geri kalmış piyon durumuna düşer.” (E. Grivas / Bingeç Piyon ve Gri Kalmış Piyon, Türk Satranç Okulu Cilt 5)
Geri kalmış piyon genellikle bir zayıflıktır. Bir kere onu saldırılardan korumak için başına alet/ler dikmeniz gerekir ki bu hiç ekonomik değildir. Figürler eksildikçe geri kalmış piyonun zayıflığı ve zararları daha çok hissedilir. Geri kalmış piyonu olan tarafın alet oyunu ile başarılı ataklara girişmesi gerekir. Geri kalmış piyonun hemen önündeki kare rakibin ileri karakolu olduğundan sadece geri kalmış piyonun değil önündeki karenin de kontrol edilmesi elzemdir. Sicilya Savunmasında veya onun tersi piyon dizilişi olan İngiliz açılışında geri kalmış piyon yapısına açılış sisteminin özelliği olarak sıklıkla rastlanır. Grivas’a göre çağdaş satranççılar, kurallara eskiden olduğu kadar körü körüne bağlı kalmadıklarından geri kalmış piyon yapısının sakıncalarını pek önemsemezler.
Jaan Ehlvest – Garry Kasparov, Reykjavik, 1988
Beyaz’ın d piyonu tipik geri kalmış piyondur. (D15)
10.Fe2 Ff5!? Geri kalmış piyona baskı kurmak mantıklı. Siyah, Adb4 ile tehdit ediyor. 11.Kd1? Edilgen bir hamle, Beyaz doğal gözüken 11.e4 oynamalıydı. Ya da 11.a3 bile oyundaki hamleden daha iyidir. 11…a5 12.0-0 Ve7 13.a3 (13.e4 henüz erken: 13…Adb4! 14.Vb1 Fg4) 13…a4 14.Fe1?! (Beyaz, şunu seçmeliydi: 14.Kfe1!? Fg6 15.Ad2 Belirsizlik.) 14…Fg6 15.Vc4 Ked8 16.Ad2? Beyaz plansız oynuyor, tehlike duygusunu da yitirmiş durumda. 16.Vh4 f6 17.Vg3 devam yolunu seçmeliydi. 16…Ad4! (D16) 17.exd4 Beyaz, Yunan Hediyesini kabul etmek zorunda kaldı. Aksi halde: 17.Ff3 b5 18.Vc1 Axf3+ 19.Axf3 Fh5 -+
17…Af4 18.Ff3 Kxd4 19.Vb5?! Beyaz’ın 19.Vc3 oynaması gerekirdi.
19…c6! 20.Fxc6 Beyaz’ın başka seçeneği yok. 20.Vb6? Ka6 Vezir tuzağa düşerdi.
20…bxc6 21.Vxc6 Vd8! Mükemmel bir yanıt. (D17)
Soru 8: Çekici görünen 21…Kad8 neden iyi değildir?
22.Af3 Kd6! 23.Vb5 23.Vb7? Kb6 ve beyaz vezir yine tuzağa düşerdi. 23…Kd5 24.Vb4 e4 25.Fc3? Son gaf ama Beyaz, her türlü kaybederdi. Örneğin, 25.Kd2 Axd3 veya 25.Ad2 Vh4! 26.g3 Vh3 Siyah üstün.
25…Ae2+ (D18) Beyaz terk etti. 0-1
Kasparov, basit bir oyunda bile geri kalmış piyonun bir zevk aracı olabileceğini kanıtladı.
Yorumlar, Efstratios Grivas / Bingeç Piyon ve Geri Kalmış Piyon Türk Satranç Okulu Cilt 5’ten alınmıştır.
Oyunun tamamını buradan Ehlvest, Jaan (2580) vs Kasparov, Garry (2760): A28 English Opening: King’s English Variation, Four Knights Variation, Quiet Line • lichess.org izleyebilirsiniz.
Zayıf Piyonlar
“Genelde, ayrık piyonların, bingeç piyonların ya da geri piyonların zayıf oldukları düşünülür. Gerçekten de bir amatör, bu tarz piyon oluşumlarından kaçınmak için elinden geleni yapar çünkü bu piyonları ‘sonunda yıkıma mahkumdur’ şeklinde etiketleyen yaygın yanlış bilgiye inanırlar. Böyle bir etiketleme aslında bir çeşit satranç bağnazlığıdır. Neden ayrık, bingeç ya da geri gibi sözcükler bir piyonun zayıf olduğunu göstermek zorundadır ki? Satrançta bir piyon ya da kare ancak saldırılabilir olduğunda zayıftır. Bir rakip taş piyonunuza yaklaşamıyorsa eğer bu durumda ister ayrık olsun, ister bingeç ya da geri, onun güvenliğinden endişe duymak için bir sebep yoktur.” Yasser Seirawan / Satrançta Kazandıran Stratejiler
E. Grivas – W. Sarwat, Moskova, 1994
Beyaz, d3 karesinde geri kalmış piyonu var diye ölsün mü yani? O piyona saldıran yok ki. Şah kanadını kurcalamanın zamanıdır:
33.f5! exf5 34.exf5 Fxg2? 35.Vxg2 gxf5 (35…Vd6 36.fxg6 Vd4+ 37.Kf2 Ae5 38.Ah6+ Kxh6 39.gxf7+ Kxf7 40.gxh6+ Beyaz üstün.) 36.Kxf5 Kh7 37.g6! Kg7 38.Ah6+ Şh8 39.Axf7+ Şg8 40.Kh5 (D20) Siyah terk etti. 1-0 Çünkü, 40…Vxf7 41.gxf7+ Şxf7 42.Kg5 var.
Oyunun tamamını buradan Grivas, Efstratios vs Sarwat, Walaa: A15 English Opening: Anglo-Indian Defense, Queen’s Indian Formation • lichess.org izleyebilirsiniz.
ÇÖZÜMLER
Soru1: “10…Ke8 iyi hamledir çünkü 11…Fc5 12.Fe3 Ad5 tehdidi ve 11.Fe3 hamlesini önlüyor zira 11…Ad5 (D1A) veya 11…Af5 vardır.” (Capablanca)
Capablanca’nın hayali. TarrascIn önerisi.
Soru2: “Hem 10.Fc5!? 11.Fe3 Ke8” (Kasparov) hem de Tarrasch’ın önerdiği şu varyant var: 10.f5!? 11.e5 Fc5 12.Fe3 Fxd4 Fxd4 Ad5 (D1B) Beyaz’ın güçlü geçer piyonuna karşılık Siyah’ın yeterli savunma kaynakları bulunuyor.
Soru 3: “21…Kxe6! 22.fxe6 Kxe6 oynasaydım Beyaz’ın kolay kazanabileceğini sanmıyorum.” (Capablanca) “Fakat asıl hata a dikeyinin açılma düşüncesidir, bu hattı ancak beyaz kaleler kullanabilir.” (Kasparov)
Soru 4: Aç gözlü 32.Kxd6? Siyah’a can suyu olurdu. 32…Ac4 33.Kd8 Kxd8 34.Axd8+ Şe8 35.Ae6 Kh7!
Soru 5: 24.Ad3 Axd3 25.Fxd3 (D1C) veya 24…Fxc4 25.Axb4(D1D) İkisinde de aşağı yukarı eşit bir oyun.
Soru 6: Kolaylıkla görülebileceği gibi 18.Fxf5 Vxf5 19.Kxb7 ile 1 piyon kazanmayı tehdit ediyor.
Soru 7: 33.Fxc5 dahi kazanmaya yeterdi ama 33…Kf7+ 34.Şe2 h5 daha yavaş. Soru 8: Safça girilecek 21.Kad8? 22.Af3 Fe4 23.Fb4! nedeniyle yalnızca Beyaz’ı mutlu eder ancak yine de ciddi sıkıntılar yaşatır.