SATRANÇ KÖŞESİ / Mustafa YILDIZ
35. MERKEZ STRATEJİSİ
Satranç tahtasının tam merkezinde yer alan d4, d5, e4 ve e5 kareleri (D1) diğer 60 kareden daha değerlidir. Bu karelere özel olarak Merkez Kareler denir. Merkez karelere yerleşen bir figür diğer karelerdeki figürlerden daha fazla kareye gidebilme gücüne ulaşır. At dışındaki aletler bu karelere piyonların hamleleri olmaksızın gelemez o nedenle oyuna merkez piyonlarını sürerek başlamak hem piyon merkezi oluşturmak hem de figürlerin merkeze giden yollarını açmak bakımlarından iyidir. Bundan dolayı en iyi açılış hamlesi olarak 1.d4 veya 1.e4 öğütlenir. 11. Dünya Şampiyonu R.J. Fischer’in , “Ben test ettim en iyisi 1.e4” sözü meşhurdur. Oyun ortası söz konusu olduğunda şöyle bir temel ilke vardır: “Şaha karşı başarılı bir saldırının ön koşulu merkez kontrolüdür.” (J. R. Capablanca – Satrancın Temelleri , Çev. Selim Gürcan) Oyun sonunda da şahın merkez karelere erken gelmesi oyuna ağırlığını koyması demektir. Merkez karelerin bir kare çevresindeki karelerden oluşan 16 karelik alana da ‘Geniş Merkez’ veya ‘Büyük Merkez’ denir. (D1)’de gri çizgiyle gösterilen alan. Şunu anlayabiliriz; satranç tahtasındaki karelerin değeri merkezden kenarlara uzaklaştıkça düşer ve merkezden uzaklaşan aletlerin de etkisi azalmaya başlar. Tahtayı dikey olarak tam ortadan eşit iki parçaya ayırırsak a, b, c, d dikeylerinden oluşan alana Vezir Kanadı, e,f,g,h dikeylerinden oluşan alana Şah kanadı dendiğini hatırlayalım. Bu kanatların üzerinde c,d,e,f dikeylerinden oluşan ve diğer kanatlara eşit başka bir alana da genel olarak ‘Merkez’ denir. (D2)
Aron Nimzowitsch’e göre “Aletlerimizin gelişimlerini güvenlik altına almak için önce bir piyon merkezi oluşturmalıyız.” Ünlü eseri Benim Sistemim’de, (Çev. Fahri Karabay) üstad, bu konuya dair iki örnek veriyor:
1.Af3 Ac6 2.e3 (piyon merkeze gitmediğinden piyonsuz ilerleme sayabiliriz bunu) 2…e5 3.Ac3 Af6 4.Fc4? d5 hamlelerinden sonra oluşan konumda (D3) “Beyaz figürlerin gelişiminin zayıflığı görülebilir. Siyah piyonlar rakibi hareketsiz kılan bir etkiye sahiptir. 5.Fb3 başlangıçta kötüdür, bir alet ikinci kez oynanmıştır. Şimdi çok az deneyimli bir oyuncu bile Beyaz’ın kötü yerleştiğini görebilir.” “Başka bir örnek: 1.e4 e5 2.Af3 Ac6 3.Fc4 Fc5 4.c3 Af6 5.d4 exd4 6.cxd4 Fb6 (D4) Siyah, şimdi merkezi kaybetmekle kalmamış, 4…d6 oynamayı da ihmal ederek Beyaz’ın merkezde aşırı hareketliliğine izin vermiştir. Bundan dolayı Siyah’ın gelişimi ‘piyonsuz’ ya da daha keskin bir deyişle ‘rehinciye düşmüş’ olarak tanımlanabilir.
7.d5 Ae7 8.e5 Ae4 9.d6 cxd6 10.exd6 Axf2 11.Vb3 (D5) ve d6’daki piyon ile tümüyle sıkıştırılmış olan Siyah, bir kale kazanmasına rağmen birkaç hamle sonra başlayacak düşman saldırısına karşı koyamayacaktır. 11…Axh1 12.Fxf7+ Şf8 13.Fg5 (D6) Siyah terk eder. 1-0
Özetlemek gerekirse açık oyunlarda gelişim hızı birinci kanundur. Her alet bir hamlede geliştirilmelidir. Gelişime yardım etmediği, merkezi desteklemediği veya rakibin merkezine saldırmadığı sürece her piyon hamlesi zaman kaybı olarak değerlendirilmelidir. Bundan dolayı Lasker’in yerinde gözlemiyle açılışta bir ya da iki piyon hamlesi, fazlası değil.“
Ünlü teorisyen Alexander Kotov’a göre “Merkezde oluşan er (piyon) yapısı tüm oyunun genel özelliklerini belirler. Kotov, Türkçeye Can Arduman ve Can Yurtseven tarafından çevrilen Büyükusta Gibi Düşün ve Büyükusta Gibi Oyna adlı eserlerinde merkezdeki piyon yapılanmasını 5 ayrı kategoride ele alıyor. Aşağıdaki yazılar Büyük Usta Gibi Oyna’dan alınmıştır.
“ Teoride 5 çeşit merkez vardır:
- Er Merkezi,
Merkezdeki erler güçlü ve iyi korunuyorlarsa o zaman er merkezi konumsal bir üstünlük sağlamış olur fakat eğer erler zayıf ise o zaman da ciddi bir sakıncalı durum oluştururlar.
Furman – Lilienthal, SSCB Şampiyonası, 1949 oyununda 15. hamleden sonra oluşan konumda (D7) Beyaz, merkez erlerini ilerletebiliyor.
16. e4 Ac4 17.Fc1 cxd4 18.cxd4 dxe4 19.fxe4 Ae5 20.Vd2 Ag6 (D8) Beyaz’ın merkezi oldukça iyi korunuyor ve bu da onun üstün olmasını sağlıyor. Steinitz’in ilk kuralına uygun bir şekilde Beyaz, şah kanadında ve merkezde bir saldırı başlatıyor.
21.e5! Ad5 22.Af5 Ke6 23.Vf2 Vd7 24.h4! (D9) Tipik bir saldırı hamlesi: Bir kanat eri rakip sahaya hücum ediyor ve bu durum rakibin güçlerinde karmaşaya neden oluyor.
24…f6 25.Vg3 fxe5 26.dxe5 Ade7 27.Ad6 Kxc1 28.Kxc1 Axe5 29.Vf2! h6 30.Vf8+ Şh7 31.Af5 Axf5 32.Vxf5+ g6 33.Vf8 Ke8 34.Vf4 h5 35.Kc3 Ke7 36.Ke3 (D10) 1-0
Oyunun tamamını buradan Semyon Furman vs Andre Lilienthal (1949) (chessgames.com) izleyebilirsiniz.
- Sabit Merkez
Merkezde herhangi bir er hareketi yok ise her iki taraf da taşlarını erleri tarafından korunan karelere yerleştirmeyi deneyeceklerdir. Bu tarz bir oyunun temeli, merkezileştirilmiş taşlar oluşturmaya daha sonra bu taşların kapsamlarını kanatlara yaymaya dayanır. Bu oyun tarzını özellikle Botvinnik’in oyunlarında ustaca kullandığı görülür.
(D11)’deki konumda merkez erleri, e4 ve e5’te karşılıklı sabitlenmişler. Eğer her taşın tek tek görevlerini incelersek çıkaracağımız sonuç, Siyah’ın taşlarından sadece vezirin aktif bir konumda olduğudur. Beyaz, d4 karesini güçlü bir şekilde savunurken Siyah’ın bu tek aktif taşını değişmek için acele ediyor:
20.Ve3! Vxe3 21.fxe3 Fg4 22.a5 Ac8 23.Kc1 Fxf3 24.gxf3 Ae7 25.Ad5 Ac6 (D12)
Beyaz, önce atıyla sonra da uzun menzilli hareket yeteneğine sahip filiyle d5 karesinde, ileride yapacağı operasyonları yönetecek bir üs kuruyor.
26.Axf6+ gxf6 27.Kd7 Kab8 28.Şf2! (D13)
Beyaz, 29.Kg1+ ile f7 erini düşürmeyi tehdit ediyor. Siyah, yavaş yavaş ödünler vermeye mecbur kalıyor.
28…Axa5 29.Kcc7 Kbc8 30. Kxf7 Kxc7 31.Kxc7+ Şh8 32. Fd5 b5 33.b3 Kd8 (D14)
Beyaz çok üstün durumda ve oyunu kazanmak için şahını rakip alana getirmesi yeterli olur.
34.Şg3 f5 35.Şh4 fxe4 36.fxe4 (D15)
Doğru devam yolu! Önemli olan erlerin ne kadar güzel gözüktüğü değil, d5 karesindeki üs!
36…Kd6 37.Şh5 Kf6 38.h3 Kd6 39.h4 Kb6 40.Şg4 Kf6 41.Ka7 Kb6 42.Ke7 Kd6 43.Kc7 Kf6 44.Ka7 Kb6 45.Kc7 Kf6
Beyaz, zaman kazanmak için hamle tekrarı yapıyor; zaman sıkışmasında ilen alışılmış bir yöntem.
46.Şh5nKd6 47.Ff7!
Fg6 ile mat ağı hazırlayacak.
47…Kf6 48.Fg6 Axb3 49.Şxh6 Kf8 50.Kh7+ Şg8 51.Kg7+ Şh8 52.Ff7 Kxf7 53.Kxf7 Şg8 54.Şg6 Ad2 55.Kd7 (D16) 1-0
Oyunun tamamını buradan Mikhail Botvinnik vs Nikolay Sorokin (1931) (chessgames.com) izleyebilirsiniz.
- Açık Merkez
Merkez karelerde her iki tarafın da eri olmadığında veya sadece bir eri olduğunda ortaya çıkar. Bu durumda önümüzde açık bir alan olduğunu göz önüne alırsak tüm dikkatimizi taşların hareketleri üzerine yoğunlaştırmamız gerekir. Şunu aklınızdan çıkarmayın; böyle konumlarda erlerle kanat saldırıları yapmak söz konusu değildir. Açık bir merkezde rakibimizin merkezden bir vuruş yapma olasılığı o kadar fazladır ki kanatlardan yapılan er sürüşleri intiharla eş değerdir.
Reti – Capablanca, New York, 1924 oyununun 23. hamlesinden sonra oluşan konumda (D17) açık bir merkez görüyoruz. Beyaz, d dikeyinin denetimini ele geçirmiş durumda, bu arada siyah vezir de c hattında. Yetenekli Çek usta, birkaç enerjik hamle ile taşlarının hareketliliğini en üst seviyeye çıkartıyor ve Siyah’ı şaşkına çeviriyor.
24.Kad1 Ka7 25.Ae3 Vh5
Büyük bir tehdit olan Ag4’ü engellemek amacıyla
26.Ad4 Fxg2 27.Şxg2 Ve5 28.Ac4 Vc5
Vezir tüm zayıflıklarla başa çıkmaya çalışıyor, Siyah’ın kaleleri ve atları sadece pasif birer seyirci.
29.Ac6 Kc7 30.Ae3 Ae5 31.K1d5! (D18)
Siyah kapana sıkıştı ve bu kapandan yalnızca 31…Ac4 oynayarak çıkabilir fakat bu durumda da Beyaz şu hamlelerle materyal kazanır: 32.Kxc5 Axb2 33.Kc2 Aa4 34.Ad5
Bu yüzden Siyah terk etti. 1-0
Oyunun tamamını buradan Richard Reti vs Jose Raul Capablanca (1924) Capablanca’da Bir Şövalye (chessgames.com) izleyebelirsiniz.
- Kapalı Merkez
Bu tarz bir merkez, birbirlerini kilitleyen, dikeyleri kapayan ve çaprazları kesen er kütlelerinden oluşur. Kapalı er merkezinin açılıp aşılma olasılığı olmadığından oyuncuların böyle bir merkezde kanatlarda baskı yapıp manevralarla yanından geçebilmek için hazırlık yapmaları gerekmektedir. Merkez kapandığında ve oradan herhangi bir karşı saldırı riski kalmadığında kanat erlerinin cesurca ilerleyişi daha güvenli yapılabilir.
Reti – Carls, Baden Baden, 1925 oyununda oluşan konumda (D19) kapalı bir merkez oluşacağını öngördüğünden Beyaz, şah kanadında saldırıya ilk başlayan taraf oluyor.
20.f4 Şg7 21. F5 f6 22.Vd2 g5? Ciddi bir hata. Siyah kendisini sadece b5 sürüşüyle kısıtlamalıydı. Şahın çevresinde yapılan bu er sürüşü aslında zayıflık yarattı. Siyah, birçok oyunda da kanıtlanan şu kuralı unutmamalıydı: “Daha zayıf olduğunuz alanda er sürüşü yapmayın.”
23.g4 b5 24.h4! h6 25.Kh1 bxc4 26.dxc4 Ad4 27.Ac3 Kh8 28.Kh3 Kbg8 29.Kbh1
Şimdi artık h dikeyinden Beyaz’ın ağır taşlarının dalışı önlenemez. 29…Vd8 30.Ad5 gxh4 Teslim bayrağını çekiyor: g5’te alış tehdidine karşı savunma yoktu.
31.Kxh4 Şf7 32. Şf2 Vf8 33.Kxh6 Kxh6 34.Kxh6 Vg7 35.Va5! (D20)
Oyunu bitiren dalış! Bir kez daha kanattan ama bu kez diğerinden. 1-0
Oyunun tamamını buradan Richard Reti vs Carl Carls (1925) (chessgames.com) izleyebilirsiniz.
- Gerilimli Merkez
Bazen böyle bir merkeze ‘akıcı merkez’ de denir. Gerilim her an çözülebilir. Eğer her iki taraf da merkez erlerini kırışırsa o zaman açık bir merkez ortaya çıkar. Bazen sabit merkez ortaya çıkar fakat çok ender olarak hareketli merkez oluşur. Oyuncuların akıcı konumlardaki planı, kendi üstünlüklerine yol açabileceğini umut ettiklerinde gerilimli merkezi diğer dört merkez türünden birine dönüştürmek için uygun zamanı bekleyip manevralar yapmaktır.
Boleslavski – Keres, Adaylar Turnuvası, Zürh, 1953 oyununda oluşan konumda (D21) gerilimli bir merkez görüyoruz. Herhangi bir tarafın zayıflığından ya da üstünlüğünden söz etmek çok zordur bu konumda.
Keres, merkez erlerini ortadan kaldırmak için bilinen bir yöntemin hazırlığını yapıyor ve oyunda bu yöntemle çok başarılı oluyor.
12…Kd8! 13.Af1 d5
Taşlarının hareketliliği iyi olduğundan merkezi açmak Siyah’ın lehinedir.
14.exd5
14.dxe5 dxe4 15.A3d2 oynamak daha iyiydi.
14…exd4 15.cxd4 Axd5 16.Ve2 Fb7 17.Ag3 cxd4 18.Axd4 Merkez temizlendi, şimdi artık açık bir merkez var. Daha önce de söylediğimiz gibi artık erler hiçbir rol oynamadığından meydan taşlara (figürlere) kalıyor.
18…g6! 19. Fh6 Ff6 20.Ab3 Ac4 21.Ae4 Fxb2
Siyah’ın şimdiden materyal üstünlüğü var.
22.Abc5 Fxa1 23.Kxa1 f5 24.Axb7 Vxb7 35.Ac5 Vc6 26.Ad3 Ac3 27.Ve1 Vf6
Siyah hem materyal hem de konumsal üstünlüğe sahip ve bundan da oldukça doğru bir şekilde yararlanıyor.
28.f4 Ae4! 29.Şh2 Vc3 30.Vb1 Acd2 31.Vc1 Kxd3 32.Fxd3 Vxd3 33.Vc7 Af3+! (D22)
0-1”
Oyunun tamamını buradan Isaac Boleslavsky vs Paul Keres (1953) (chessgames.com) izleyebilirsiniz.
Mustafa YILDIZ-02.03.2022