Anlamsız bir soru. İkisi de aynı köy… “Hangi Köylerdensiniz?” başlıklı yazımda (3 Temmuz 2021) Kandıra’daki bazı köy adlarının halk ağzındaki ilgi çekici söylenişlerini ele almıştım. Hüdaverdiler-Hödüvellee gibi… Bu yazıda ise Kandıra’daki bütün yer adlarını ele alacağım. Bu defa nasıl değiştiklerini değil; hangi kelimelerle, nasıl kurulduklarını irdeleyeceğim. Acaba atalarımız yerleşmek için seçtikleri yerlere daha çok hangi adları uygun görmüşler, Türkçenin hangi imkânlarını kullanmışlar?..
Kandıra Kaymakamlığı resmî verilerine göre Kandıra’da 96 yerleşim birimi ya da mahalle var. Bunların büyük bir kısmı köy tabiî. Dolayısıyla kırsaldaki yerleşimlerin her birinin yani her mahallenin aslında (birkaç köyü içine alan, tek muhtarlıkla yönetilen) birer “dîvan” olduğu herkesin malumudur. Bu dîvanlardaki her bir yerleşimin ayrı bir köy olduğu düşünüldüğünde Kandıra’daki yerleşim birimi sayısı 235’e ulaşmaktadır. Kandıra, bu yönüyle Kocaeli’de ilk sırada. Türkiye genelinde de en önlerdedir herhalde…
Kandıra’daki yerleşim adlarının dikkat çeken yönleri şunlar:
- Kandıra’daki köy adlarının %63’ü tek kelime, %37’si ise birden fazla kelimeden oluşan tamlama yapısında.
- Kandıra’daki köy adlarının %71’i bir isim veya fiilden ekler yardımıyla türetilmiş bir isim. Bu eklerle ilgili bazı tespitlerim şunlar:
- Yer adı türetmede 7 farklı ek kullanılmış.
- En fazla kullanılan ek, +lAr eki: Tekkeşinler, Sakallar, Zurnacılar vb.
- En az kullanılanlar; +Cık, +CAğIz ve +iye ekleri. Bunlardan+CAğIz, Kocaeli genelinde sadece Kandıra’da kullanılmakta.
- Kandıra köylerinde tek kelimelik yer adlarında en fazla “hatıp” kelimesi geçiyor. Yerleşim yerlerinin beşinde geçen bu kelimeyi üçer yerleşimle “sofu” ve “terzi” sözleri izlemekte. Şu kelimeler ise ikişer farklı yerleşim adında kullanılmış: arık, avdan, bal, bey, böcek, çavuş, Davut, hacı, Hamit, Hıdır, kum, Ömer, pirce, Ramazan, sakal, yağcı.
- Bir adın birden fazla yerleşim yeri için kullanımı oldukça yaygın. 19 ad, 43 ayrı yer için kullanılmış.
- Tek kelimelik yer adlarının türetiminde en fazla kişi adlarından yararlanılmış. Kullanılan 32 farklı kişi adından 5’i ikişer (Davut, Hamit, Hıdır, Ömer, Ramazan), şu 27’si ise birer yer adında kullanılmış: Ahat, Ahmat (Ahmet), Beşir, Beyazıt, Bilâl, Burhan, Cabbar, Ellez, Galip, İmral (Ümran), İsak (İshak), Kasım, Kemal, Kerem, Lokman, Muharrem, Nasuh, Recep, Rızvan (Rıdvan), Ruşan (Ruşen), Safa, Sefer, Sıdık (Sıddık), Şaban, Yahya, Yunus, Yusuf.
- Tek kelimelik yer adlarını türetirken meslek adları da kullanılmış. En fazla kullanılan meslek adı, 3 defa kullanılan “terzi” ve 2’şer defa kullanılan “çavuş” ve “yağcı”. Birer defa kullanılan meslek adları ise şunlar: ahçı (aşçı), bıçakçı, cebe, çerçi, çırağan, çırak, doğancı, eğerci, hatıp (hatip), iğci, kütükçü, mantarcı, tahtacı, zurnacı.
- Yer adı yaparken hayvan adlarından “böcek” ve “doğan” ikişer, “beygir”, “çakal”, “koç” ve “malak” birer defa kullanılmış.
- Bitki adlarından yer adı türetmede kullanılan şunlar: döngel, elma, erik, gonca, kabak, mancar.
- Tabiat ve coğrafyayla ilgili sözlerden “kum”, iki farklı yerleşim yeri adı türetiminde kullanılmış. Birer def kullanılanlar ise şunlar: belen, budak, dal, dere, kar, kaya, pınar.
- Kendisinden yer adı türetilen yapı veya mekân adları şunlar: durak, kışla, ocak, ören, petrol, sarnıç.
- Kandıra’daki tek kelimelik yer adlarının ikişer tanesi “bey”, “hacı” ve “pir”, birer tanesi ise “emir” ve “molla” unvan sözleriyle türetilmiş.
- Türk boy adlarından “Boşnak”, “Tatar” ve “Türkmen”, Kandıra’daki tek kelimelik yer adlarının türetiminde kullanılan sözlerden.
- Çok kelimeli yer adlarında dikkatimi çeken hususlar şunlar:
- Kandıra’da ikişer tane “Küçük Hasan”, “Sarı Ahmet” ve “Yayla Pınarı” adlı yerleşim birimi var.
- Çok kelimeli yer adlarında en fazla kullanılan kelimeler 12 defa kullanılan “kara” ve 5 kere kullanılan “sarı” sıfatları. Onları dörder defa kullanılan “akça”, “hacı” ve “koca”; üçer defa kullanılan “çal” ve “küçük” sözleri ile ikişer defa kullanılan şu sözler izliyor: aşağı, deli, kadı, pir, tepe, yayla, yukarı.
- Çok kelimeli yer adlarında ikinci kelime olarak 11 yerde “köy/köyü”, 10 yerde “oğul/oğlu”, 7 yerde “Ali” ve “pınar/pınarı”, 5 yerde “Hasan”, 4 yerde “Ahmet” ve “bey/beyi”, 3 yerde “kışla/kışlası” sözleri kullanılırken ikişer yerde şu sözler kullanılmış: ağaç, erik, gazi, kaymaz, paşa, sakal, sül, üğüm, veli, yer.
- Kandıra’daki yerleşim adlarına söz dizimi açısından bakıldığında dikkat çeken hususlar şunlar:
- 33 yerleşim biriminin adında şu isim tamlamaları kullanılmış: baba köyü, beyler beyi, bitik oğlu, cebe oğlu, çal durağı, gemici pınarı, gürgen pınarı, kadı oğlu, kaya pınarı, keçi oğlu, keten önü, koca oğlu, kovan ağzı, kurt yeri, nebi oğlu, pelit pınarı, pınar düzü, pir oğlu, saraç oğlu, sarı oğlu, sünnetçi oğlu, tarakçı kışlası, yayla pınarı (İki farklı yerde.). Yer adlarından 9’unda isim tamlaması kısaltılarak kullanılmıştır: akça kese(si), akça ova(sı), alay bey(i), akça bey(i), fettah kışla(sı), kadı köy(ü), kaymaz erikli(si), selim köy(ü), şeyh köy(ü).
- 46 yerleşim biriminin adında şu sıfat tamlamaları kullanılmış: ak sakal, aşağı kışla, aşağı sül, beş keş, boz burun, büyük üğüm, çakırca ali, çal köy, çal yer, çukur köy, deli hasan, deli veli, düz köy, esen tepe, genç ali, hacı gazi, hacı ismail, hacı şeyh, hacı maz, kaba ağaç, kara ağaç, kara ali, kara bacak, kara bıyık, kara divan, kara göl, kara hasan, kara kaya, kara kiraz, kara koca, kara madın, kara sakal, kırk armut, kızılca pınar, koca bayram, koca çal, koca kaymaz, küçük hasan (İki farklı yerde), küçük üğüm, merkez erik, molla hasan, orta köy, öz bey, sarı ahmet, sarı gazi. Köy adlarından 11’inde birincisi sıfat görevinde iki isimle sıfat tamlaması kurulmuş: ağaç ağıl, akça memet, burma geçit, çam konak, çoban ali, gonca aydın, pir ahmet, şah veli, taş anbar, tepe köy (İki farklı yerde).
- Aşağıdaki yerleşim adlarında değişik söz dizimi yapıları var: abdi paşa, ahmet hacı, hasan fakı, ramazan paşa; ekmek yemez, nefsi, kaymaz; beyit ali, sinan bilâl, şeref sungur; hüda verdi, tek sen; yağ bolu.
Sözü uzatmayalım. Ha Dayaklar ha Ekmekyemezler; aynı yola çıkıyor…