SATRANÇ KÖŞESİ /Mustafa YILDIZ
15. ŞİŞ
ŞİŞ: Şiş sözcüğü Türk mutfağından satranç edebiyatına bir armağandır. Aynen etlerin şişe dizilmesi gibi aynı doğrultudaki rakip taşlar şişlenir, tıpkı açmazda olduğu gibi. Şişe röntgen yahut ışınlama saldırısı da denir. Şiş açmazın yansımasıdır, tersidir. Açmazdakinin tersine büyük taş önde olmalıdır ki şişte o aradan çekilince arkadaki daha değersiz taş kazanılsın. Hatırlayalım açmaza alınan taş arkadaki taştan, açmaza konu olan taştan daha düşük değerdeydi. Açmaza alınan taş bağlanır, hareket etmesi önlenir, şişlenen taş ise oynatılmaya zorlanır. İki taş da aynı değerde ise taktik motif yine şiş olarak adlandırılır. Şişlemenin değişik çeşitleri vardır ve bunlar bir satranç oyununda sıkça görülür. Şiş de açmaz gibi bir çifte saldırı çeşididir.
Yukarıda soldaki konumda (D1) siyah fil, beyaz kaleyi ve atı şişe takmış. Beyaz, kalesini oynayınca atını kaybedecek. 1.Kd7 Fxg5
Sağdaki konumda(D2) beyaz kale şah çekiyor, ışınsal olarak arkadaki kaleyi görüyor, şah kaçınca kale düşecek.
Yukarıda soldaki konumda(D3)Beyaz, vezir ile şah çekmiş, arayı kapatacak taşı olmadığı için şah güvenli bir kareye kaçmak zorunda. Aynı çaprazdaki kale şişleniyor. 1…Şd5 2.Vxg7
Başarıya Giden Yol satranç eğitim kitabının yazarı Peyço Peev, şiş temasını Geometrik Motiflerden Yararlanmak başlığı altında işliyor. Yukarıda sağdaki konumda (D4) Siyah, 1…Va1+ ile şah çekse ne olur? Beyaz şah, vezirini koruyabileceği d3 veya c4 karelerinden birine gider ve oyun sürer gider. Bundan önce bir geometrik motif oluşturmak gerekir: Siyah 1…Ff6! ile Beyaz veziri açmaza alır eğer 2.Vxf6 ki bu hamleyi yapmak zorundadır. Şiş oluştu. Şimdi Siyah, 2…Va1+ ile veziri kazanır.
Berend, E(2332) – Lauterbach, I 82027), Bled, 2018 oyununda oluşan yukarıdaki konumda (D5a) Beyaz, 10.Fg5+ ile siyah şah ve veziri şişliyor. Siyah, bu atağa karşı atını araya kapatarak 10…Af6 ile direnmeye çalışıyor ama 11.exf6+ gxf6’dan sonra Beyaz, 12.Fxf6! oynayıp fil ile şah ve veziri şişlemeye devam ediyor. Siyah şah bu fili yiyebilir 12…Şxf6 ama son şişleme görevini bu kez beyaz vezir alır, 13.Vh4+ ile ve şahını kaçırınca Siyah, vezirini kaybeder. (D5b)
Yukarıda soldaki konumda (D6a) Beyaz, kazanç yolunu piyonun vezire yükseleceği kareyi tutan 1.Ka8! hamlesiyle buluyor. Siyah piyonu kale ile yemek zorunda 1…Kxg7 2.Ka7+ ile (D6b) siyah kale ışınlanıyor. 1-0
Yukarıda soldaki konumda(D7) nefes nefese piyon yarışı izliyoruz. 1.b6 h3 2.b7 h2 3.b8=V h1=V 4.Vb7+ (veya 4.Va8+) ile Beyaz vezir siyahın şahını ve vezirini şişliyor. (D7b) 4…Şe3 5.Vxh1 Beyaz’ın kazanması gerekir.1-0
Yukarıda soldaki konumda (D8) Beyaz,1.Fb3 ile siyah kale ile atı şişlemeyi düşünüyor. Bu etkili bir şiş motifi mi? Hayır! 1…Kc1+ 2.Şf2 Af4 ile Siyah, önce kalesini kurtarır sonra atını.
Yukarıda sağdaki konumda (D9) Beyaz, kalelerden biri ile örneğin, 1.Kfe1 ile çok kuvvetli hamle yaptığını sanıp şiş atar ama bu ışınlama 1…Vc5 veya 1…Vb7 hamlelerinden biriyle savuşturulur.
Yukarıda soldaki konumda (D10) Beyaz, şaşırtıcı biçimde vezirini feda ediyor. 1.Vxh5! Şxh5 (Siyah, 1…Şg7 oynarsa atını kaybetmiş olur.) Işınlama apaçık ortaya çıkıyor. 2.Kh1+ Şg4 3.Kxh8 Mat yok ama Beyaz 1 kale öne geçti, kazanç için yeterli üstünlük. 1-0
Şiş motifi salt saldırıda değil korumada da işe yarar. (D11)’daki konumda Beyaz, 1.Fd5+ ile çifte saldırı yapar, Siyah vezirin 1…Vxd5 hamlesine karşılık Beyaz vezir filini ışınsal olarak korumaktadır.
Novetelnov – Averbakh, 1951 oyununda oluşan yukarıda soldaki konumda (D12) Siyah, 1…Fxf2+ ile iki ayrı şiş hazırlıyor. 2.Vxf2 Vxd1+!! Eğer 2.Şxf2 Kf5+ ile ikinci şiş ile Beyaz, vezirini kaybeder.
Yukarıda sağdaki konumda (D13) 1.Ve4 ile oluşturulan şiş etkilidir. e6 karesindeki fil şimdi iki beyaz figürün tehdidi altındadır ve onu yalnızca vezir koruyabilmektedir. Siyah fillerden biri oyuna veda etmek zorunda.
Berkes – Cao Sang, Budapeşte, 2001 oyununda(D14) Beyaz, şiş tehdidiyle önemli bir merkez piyonunu kazanıyor. 1.Kxf5+ Siyah, e6 piyonu açmazda olduğu için 1…exf5 oynayamıyor, 1…gxf5 oynarsa da 2.Fxh5+ şişi geliyor. Oyunda 1…Şg7 oynandı ve Beyaz, oyunu 12 hamle sonra kazandı. 1-0
(D15)’teki konumda Beyaz’ın vezirine karşı mücadele edecek yeterlilikte figürü olan Siyah’ın gözünden kaçan bir tehdit var tahtada. 1.Vh2! Kale ve at vezir şişine takıldı, kaleyi kaçsa Siyah, atı düşecek, en iyisi terk etmek. 1-0
ŞİŞ SORULARI
- Puan olarak geride olan Beyaz nasıl öne geçer?
- Beyaz’ın şiş hamlesini gördünüz mü? Aynı konumda hamle sırası Siyah’ta olsaydı o nasıl şiş atardı?
- Beyaz nasıl bir figür kazanır? 4. Hamle Siyah’ta, nasıl kazanır?
- Siyah nasıl alet kazanır? 6. Beyaz, nasıl öne geçer?
İLK SATRANÇ OTOMATI TÜRK
Türk, bir masa ve bir insan modelinden oluşan mekanik satranç oyuncusu (otomat) 1769 yılında Viyana’da İmparatoriçe Maria Theresa‘nın hizmetinde çalışan Wolfgang von Kempelen tarafından yapılmıştır.
Otomat 120 cm uzunluğunda, 105 cm genişliğinde ve 60 cm yüksekliğindedir. Akçaağaçtan ve üzerine satranç tahtası çizilmiş tekerlekli bir kabinet önünde oturan bıyıklı, sarıklı ve pelerinli bir Türk figüründen oluşuyordu. Öndeki kapak açılıp dolabın ve Türk’ün içine bakıldığında irili ufaklı pek çok kaldıraç, makara ve başka karmaşık mekanik sistemler görülebilmekteydi.
Kurularak çalışan Türk, karşısındaki gönüllüyle satranç oynamaya başladığında, gözleri satranç tahtasını tarıyor, başını arada bir sallayıp satranç taşlarını eliyle hareket ettiriyordu. Yaptığı işler bunlarla da kalmıyordu; pek çok oyunda rakibini yenmeyi de başarıyordu. Yaptığı hamlenin bittiğini başını üç kez sallayarak belirten otomat, maç sonrasında seyredenlerden gelen soruları satranç tahtasının yanında bulunan özel bir tepside harfleri birleştirerek yanıtlayabiliyordu.
Türk’ü izleyenler onlarca yıl boyunca onun sırrını çözmeye çalışmışlardı. Bazıları çok ilginç teoriler üretmişler ve bu açıklamalara gazetelerde geniş yer verilmişti. Bir teoriye göre satranç taşlarının içine yerleştirilen mıknatıslar sayesinde Türk taşları oynatıyordu. Bir başka teori ise kuklanın içine bir çocuğun girmiş olduğunu savunuyordu.
1821 yılında Londra’da gerçekleştirilmiş Satranç Oynayan Türk gösterisi ilanı
Söylentiler çoğalıyor ama kimse Türk’ün nasıl işlediğini kanıtlayamıyordu. Türk’ün sahibi olan kişiler ve yakın çevresi de sırrı saklama konusunda çok kararlı davranıyorlardı, bu sayede uzun yıllar boyunca Türk’ün gizemi insanları ona çekti. Tabi bu sayede sahiplerine de bir miktar para kazandırdı.
Uzun süreler nasıl çalıştığı üzerinde fikirler yürütülen otomatın içinde bir iddiaya göre satrançta oldukça tecrübeli biri vardı. Kempelen’in ustalığı da seyredenlerin düşündüğü gibi bir makineye satranç oynatmasında değil, kutunun içinde hiçbir şekilde görebilme olanağı olmayan birine satranç oynatabilmesidir. Makinenin içi seyirciye gösterildikten sonra satranç ustası kutunun içine giriyor ve mum ışığında iki büklüm bir şekilde hem karşısındaki oyuncunun yaptığı hamleleri takip edebiliyor hem de otomatı yönetip karşı hamleleri yaptırabiliyordu.
Mekanik Türk’ün sırrı, mekanizmanın bulunduğu kabinin içindeki bölümlerin katlanabilir olmasına ve mekanizmanın önden görüldüğü gibi kabinin tamamını kaplamamasında yatıyordu.
Kabin içinde, operatörün oyunu takip etmesine yardım eden ikinci bir satranç tahtası daha vardı. Otomatın oynadığı ana satranç tahtasının altında, her karenin altında zemberek şeklinde bir mekanızma ve her taşın altında da bir mıknatıs bulunuyordu. Bu sistem sayesinde kabin içindeki oyuncu hangi taşın hangi kareye oynadığını takip edebiliyor ve ikincil satranç tahtasında yaptığı hamleleri ana tahtaya bildiren özel düzeneği kullanarak Mekanik Türk’ü hareket ettirebiliyordu.
Kempelen 1804’te Viyana’da öldükten sonra otomat birkaç kez el değiştirdi ve son olarak Beethoven‘ın yakın arkadaşı Johann Maelzel adlı bir makine mühendisi şovmenin eline geçti. 1809’da Napoleon Bonapart’ı yenen Mekanik Türk, satranç zaferlerine Fransa ve Birleşik Krallık‘ta devam etti. En büyük ününü bu dönemde kazanan otomat 1820’de bilgisayarın babası sayılan Charles Babbage ile bir maç yaptı.
1817-1837 tarihlerinde tüm Avrupa‘yı ve Amerika‘yı gezen otomat, çalışma mekanizması ve topluluklar üzerinde yarattığı etki nedeniyle birçok kitap ve makaleye konu oldu.[ Bunlardan en önemlisi Edgar Allan Poe’nun Kempelen hakkında yazdığı makaledir.
Artan borçları yüzünden Maelzel Avrupa’yı terk ederek yanında Türk olduğu halde Amerika’ya doğru yola çıktı ve orada öldü. Mezata çıkarılan Mekanik Türk’ün yeni sahibi Doktor ve Cerrah John Mitchell oldu. Bir kulüp kuran Mitchell, burada kulüp üyelerine ücret karşılığı Mekanik Türk’ün sırlarını göstermeye başladı. Önceleri ufak bir şöhrete kavuşsa da Maelzel kadar başarılı bir şov adamı olmadığı için otomatı 1854 yılında Filedelfiya’daki bir müzeye bağışladı. Yapımından 85 yıl sonra Mekanik Türk “Büyük Filedelfiya yangını”nda yandı ve tarihe karıştı. Mitchel’in oğlu, Mekanik Türk’ün sırlarını açıkladığı bir kitap yayınladı. Tarih boyunca 15 satranç uzmanı ve ustası Mekanik Türk’le karşılaştı, hakkından birçok kitap ve makale yazıldı. Fakat hiçbiri Mekanik Türk’ün sırrını tam olarak ortaya koyamadı. Mekanik Türk isimli Tom Standage tarafından yazılmış kitap Türkçe’ye de çevrilmiştir. (Kaynak:Vikipedi)
Neden adı Türk?
Dönemin Türk kültürünün Avrupa’da ilgi çekmesi (Hacivat ve Karagöz oyunlarından etkilenmeleri) ve Avrupa’nın büyük bölümünün Türk akınlarından nasibini alıp, uzun süre Türk egemenliği altında yaşaması nedeniyle toplumsal bellekte yer edinen, güçlü Türk imajı buna neden gösterilebilir.
ŞİŞ SORULARININ ÇÖZÜMLERİ
- İki ayrı şiş motifiyle Beyaz, 1 puan öne geçer: A)1.Fe8 iki kale birden şişe takılır veya 1.Ka5+ 2.Şd6 3.Kxh5 Şxd7
- Beyaz, 1.Fd2 ile iki kaleye şiş atar. Siyah, 1…Fe7 ile vezir ve fili şişler.
- 1.Axc6 Fxc6 2.Kxc6 Şxc6 3.Ff3+ ve şişe takılan a8’deki kale düşer ve tahtada alet olarak yalnız beyaz fil kalır.
- 1…Vf2!! 2.Ag3? Arka sıra matını önlemek istiyor ama yetersiz hamle 2…Ve1+ 3.Kxe1 Kxe1# 0-1
- 1…Kxe3 2.Şxe3 Fh6+ ve şişin ucundaki kale düşer.
- 1.Kf8+ Şc7 2.Kf7+ Şc6 3.Kxb7 Şxb7 Işınlama sonrasında piyon oyun sonuna geçildi.
YARARLANILAN KAYNAKLAR
- Satrançta Hesaplama Kursu / IM H. Kılıçaslan
- Satranç Ders Kitabı / Dr. V. A. Pozharsky
- Satrançta Temel Taktikler / GM J. Nun
- Satranç Akademisi /R. Burina – C. Van Wijgerden
- Satrançta Kazandıran Taktikler / Y. Seirawan
- Gençler İçin Satranç / B.J. Vithuis – H.Pfleger
- Başarıya Giden Yol / Peyço Peev
- Her Yönüyle Satranç / P. Kurzdorfer