ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
TEMEL SATRANÇ STRATEJİLERİ
Strateji nedir?
“Strateji düşünmeyi, taktik gözlemi gerektirir.” Max Euwe
Uluslararası Büyükusta ünlü antrenör ve satranç yazarı Yasser Seirawan, Satrançta Kazandıran Stratejiler kitabının girişinde 5. Dünya Satranç Şampiyonu Euwe’nin yukarıdaki sözünden “stratejik planın malzeme, alan, taşların hareket serbestisi ve piyon yapılanmasıyla bağlantılı konumsal özellikleri bir arada ele alarak kurgulanabileceği”ni anladığını belirtiyor. Seirawan’a göre “bir stratejik düşünce örneği şudur mesela: Filinizi atla değiştiğinizde (D1) rakibinizin piyonlarını bingeç hale getirebilecekseniz eğer hedefiniz oyunun ileriki aşamalarında bu bingeç (zayıf) piyonları ele geçirerek malzeme avantajı elde edeceksiniz, demektir… (D2) O halde strateji, bilinçli bir şekilde basit bir amaç doğrultusunda ilerlemektir.”
Yukarıdaki konumlar (D1) ve (D2) Hikaru Nakamura – Magnus Carlsen, 2020 internet oyunundan alınmıştır. Beyaz, Siyah’ın vezir kanadında bingeç piyon oluşturmuş ama bu dünyanın sonu değildir, nitekim bu oyunu Siyah kazanmıştır. Oyunun tamamı buradan izlenebilir: Nakamura, Hikaru vs Carlsen, Magnus: C65 Ruy Lopez: Berlin Defense • lichess.org
Konumsal Satrancın Doğuşu
Satrancın ne zaman doğduğunu bilmiyoruz ama konumsal satrancın 19. Yüzyılın ikinci yarısında doğduğunu biliyoruz. Büyük sanayi devrimi sonrası bilim ve teknolojideki gelişmelerden satranç da nasibini aldı ve fantastik çağ kapandı satrancın bilim yönü öne çıktı. Bunda Paul Morphy’nin ustalığı kadar 1. Dünya Şampiyonu Wilhelm Steinitz’in yöntemlerinin etkisi büyüktür. Modern satrancın ilkelerini Steinitz belirlemiştir. Sonraki şampiyonlar ve büyükustalar onun takipçileridirler.
Bulgar IM Peyço Peev’in, Türkçe’ye İsmail Yılmaz tarafından Başarıya Giden Yol adıyla çevrilen satranç eğitimi kitabında Stratejinin Temeli başlığı altında şunları yazıyor:
“Steinitz’in araştırmaları ve ulaştığı sonuçlar satrancın çağdaş, bilimsel, konumsal oyun teorisini oluşturur. Bu teori bugün onun yolunu benimseyen ve takip eden büyükustalar Tarrasch, Nimzowitsch, Capablanca, Alekhine, Botvinnik, Keres, Karpov, Kasparov tarafından geliştirilmiş ve büyük ölçüde tamamlanmıştır.
W. Steinitz, eski ustaların tecrübelerine, pratikteki başarılarına ve kendi deneyimlerine dayanarak bir dizi konumsal prensibi kapsamlı olarak araştırmış ve konumsal satrancın temel ilkelerini şöyle sıralamıştır:
- Gelişimde öncelik,
- Daha geniş hareketlilik (Manevra kabiliyeti),
- Merkeze hakim olmak,
- Rakibin alanında zayıf kareler oluşturmak,
- Daha iyi piyon yapısı,
- Vezir kanadında piyon çokluğu,
- Açık hatlara hakim olmak,
- Fil ve ata karşılık fil çiftine sahip olmak.
Satranç ustası, bir konumu değerlendirirken ve strateji belirlerken yukarıdaki ölçütleri kullanır. Fil çifti üstünlüğü tartışmalıdır. Her şey o andaki konuma bağlıdır.
Türkçeye Prof. Dr. Selim Palavan tarafından çevrilen Alman Satranç Federasyonunun resmi ders kitabı Sistematik Antrenman’da yazar Sergiu Samarian, yukarıdaki 8 ilkenin üç büyük grupta toplanabileceğini ileri sürüyor:
. Zayıf ve kuvvetli haneler,
. Piyonların yerleşimi,
. Figürlerin etkisi ve hareket yeteneği.
Ünlü hipermodern satranç teorisyeni Aron Nimzowitsch de Benim Sistemim (Çeviri: Fahri Karabay) adlı yapıtının başında satranç stratejisinin temel ögelerini şöyle sıralıyor:
- Merkez
- Açık hatlarda oynamak
- Yedinci ve sekizinci yataylarda oynamak
- Geçer piyon
- Açmaz
- Açarak şah çekmek
- Taş değişimi
- Piyon Zinciri
Her ne kadar birer taktik motif olmalarına karşılık büyükustanın açmazı ve açarak şah çekmeyi de stratejik unsurlar olarak değerlendirmesi ilginç.
Dr. Aleksandroviç Pozharsky, Satranç Ders Kitabı’nda (Çev. Oğuz Yılmaz Yıldız – Mustafa Alper Yıldız) stratejinin unsurlarını;
– Açılışta figürleri ve merkez piyonlarını geliştirmek,
– Materyal avantajı,
– Figürler arasında işbirliği sağlamak,
– Merkezde alan hakimiyeti,
– Önemli hatları, dikeyleri ve çaprazları açmak ve ele geçirmek,
– Rakibin figürlerini sıkıştırmak ve kısıtlamak,
– Kendi figürlerini iyileştirmek rakibinkileri kötüleştirmek,
– Rakibin zayıf karelerini ele geçirmek olarak sıralamıştır.
Aleksander Kotov da Büyük Usta Gibi Oyna kitabında (Çeviri: Can Arduman – Can Yurtseven) konumsal değerlendirme öğelerini Kalıcı Üstünlükler ve Geçici Üstünlükler olmak üzere iki ayrı başlık altında toplamış.
Kalıcı Üstünlükler
- Materyal Üstünlük
- Şahın zayıf konumu
- Geçer erler
- Zayıf erler (rakibin)
- Zayıf kareler (rakibin)
- Zayıf renk alanları (rakibin)
- Güçlü er merkezi
- Fil çiftinin üstünlüğü
- Bir dikeyin kontrolü
- Bir çaprazın kontrolü
- Bir yatayın kontrolü
Geçici Üstünlükler
1. Rakibin taşının zayıf konumu
2. Rakibin taşlarının konumundaki uyumsuzluk
3. Gelişim üstünlüğü
4. Taşların merkeze baskısı
5. Alan üstünlüğü
Kotov, Bu öğelerin birleşik hali olarak aşağıdaki 4 ögenin pratikte oldukça faydalı olacağını öğütlüyor.
- Zayıf kareler ve erler
- Açık hatlar
- Merkez ve alan
- Taşların konumu
Yine Selim Gürcan tarafından dilimize çevrilen Konumsal Satranç kitabında İsrael Gelfer “Stratejik Üstünlükler başlığının altını,
.Kuvvetli karelerin oluşturulması ve aletlerin konumunu geliştirmek,
.Değişmeler,
.Kramp konumlar-sıkışık aletler,
.Er yapıları,
.Aktif şah- Merkez üstünlüğü,
.Zayıflık yaratmak
alt başlıklarıyla doldurmuş.
Konulara ilişkin örneklerimiz seçilirken yukarıda anılan kitapların yanısıra Aleksei Suetin’in Satrançta Ustalık Dersleri(Çev. Selim Palavan – Ümit Ünkan), Valeri Beim’in Satranç Stratejisinde Dersler (Çev. Mustafa Erkan) , John Watson’ın Modern Satranç Stratejisinin Sırları (Çev.Tolgay Pekin – Can Kabadayı), 50 Öğretici Satranç Dersi (Çev. Alper Efe Ataman) kitaplarından yararlanılmıştır.
Satranç stratejisinin amacı oyunda avantajlı duruma geçmektir. Buna üstünlük diyoruz. Şunu sık duyarız: “Açılıştan üstün çıktım veya açılış avantajını kullanamadım vs.” Teorisyenler satrançta iki tür avantaj olduğunda görüş birliğindedirler: 1. Statik avantaj; uzun vadeli yani kalıcı üstünlük 2.Dinamik avantaj; kısa süreli, geçici üstünlükler. Rakibin bir taşını açmaza almak (D3) dinamik bir avantajdır, açmaz ortadan kalktığı andan itibaren (D4) üstünlük de ortada kalmaz.
1.e4, e5 2.Af3, Ac6 3.Fb5 d6 4.d4 hamleleriyle oluşan (D3)’teki açmazdan Siyah 4…Fd7 hamlesiyle kurtulabilir. (D4)
Bir konumu değerlendirirken şu 5 ölçüt göz önünde tutulmalıdır:
- Materyal üstünlüğü (Taşların değerleri karşılaştırılır.)
- Alan hakimiyeti,
- Hamle sırası, tempo, zaman,
- Aletlerin hareket kabiliyetleri,
- Şahların konumu.
Bu uzun giriş kısmını Richard Reti’nin saptayımı ile kapatıyorum:
“Satrançta kombinezonlar ve konumsal oyun birbirinin karşıtı değil tamlayanıdır. Lasker’in ‘Konumsal oyun, kombinezonlara hazırlıktır’ sözü de böyle anlaşılmalıdır.” R. Reti – Satrançta Büyük Ustalar ve Modern Görüşler (Çev. Selim Gürcan)
