Önceki yazımda bugün Moldova’da yaşayan kardeşlerimizden, Gagauz Türklerinden bahsetmiştim. Konuştukları dilin Kandıra ağzına ne kadar benzediğinden söz edip örnekler vermiştim. Bu hafta da bu konuya, Gagauz Türkçesiyle Kandıra ağzı arasındaki şaşırtıcı yakınlığa dikkatinizi çekmeye devam edeceğim. Haydi başlayalım:
Bizim insanlarımız babamızın kardeşine “amca” değil, amıca der. Gagauz Türkleri de arada bir ı sesi türetip aynen böyle diyor. “Ağabey” ya da “abi” yerine bizde olduğu gibi aga diyorlar. Onlar da biz de kelimenin eski şekline sadık kalıyoruz. “İmece” sözü, Kandıra’nın çoğu yerinde “ümeci” biçiminde olsa da bazı yerlerinde Gagauz kardeşlerimizde olduğu gibi meci diye söylenir. Aynı şekilde “emeklemek” fiili de onlardaki gibi meklemek diye. Gagauz Türkleri “pençe” sözünü pança biçiminde söylüyor. Bizim köylerimizde de insanlarımız “pança pança” kavga ediyor bazen. Fransızca Türkçeye geçen “roba” sözü Kandıra ile Moldova’ya bağlı Gagauz Yeri’nde benzer biçimde yaşıyor. Bizim şehirlilerimiz “elbise” giyerken köylülerimiz urba giyiyor, Gagauz Türkleri ise ruba…
Şehir dilindeki “bugün” sözünü büyün diye söyler bizim köylülerimiz. Gagauz Türklerinin şehirlileri de köylüleri de büün der. Kandıra’da da Gagauz Yeri’nde de “ambar” hambar, “ayva” ise hayvadır. Onlar da biz de böyle kelimelerin başında birer h sesi türetiriz.
Onlar da Oğuz Türklerinden, biz de. Onun için Anadolu’nun pek çok yerinde olduğu gibi biz de Gagauz Türkleri de kelime başındaki t’leri d yapıyor; darak (tarak) ve datlı (tatlı) diyoruz. Biz dakmak (takmak), diyoruz, onlarsa dakmaa. Her ikimiz de “folluk” sözünü holluk, “pilav”ı ise pilaf diye telaffuz ediyoruz. İkinci kelimenin Arnavutluk’ta da böyle söylenip yazıldığını görmüştüm. Halkımız “papaz” sözünü popaz diye söyler. Gagauzlar Hristiyan. Kendi din adamlarına aynen böyle diyorlar. “Zincir”e sincir, “sünger”e sünker diyorlar. Bizim köylerimizde de öyle değil midir?..
“Yoksa Bu Gagauz Türkleri Kandıralı Mı?..” başlıklı geçen yazımda kaynak gösterdiğim “Gagauz Türkçesinin Sözlüğü”nde onlarla ortak olan başka kelimelerimiz de var. Söz gelimi Gagauzlar da Kandıralılar da “defter” değil, tefter diyor, bir yağış türü olan “dolu” yu da bizim gibi aslına uygun biçimde tolu şeklinde söylüyor. İlginçtir “televizyon” sözü bu sözlükte televizor diye geçiyor. Rahmetli babaannem de ömrünün sonlarına doğru tanıştığı bu cihaza televoz derdi. Nur içinde yatsın.
Gagauz Türkleri de biz Kandıralılar da kelime içindeki bazı ünsüz sesleri düşürüyor ya da yutuyor. Onun için hep birlikte “dirgen” değil diiren, “kırpmak” değil kıpmak/kıpmaa, (yalancıktan ya da bile bile anlamında) “mahsus” değil maasuz, “kilitlemek” değil kitlemek/kitlemee, (serpiştirmek anlamında) “serpelemek” değil sepelemek/ sepelemee, “toparlak” değil topalak, “tunç” değil tuç, “tohumluk” değil, tuumnuk diyoruz. “Yontmak” kelimesi bizde yonmak, Gagauzlarda ise yonmaa şeklinde.
Bazen kelime içindeki ünsüz sesleri değiştiriyoruz. Biz de onlar da. Başka ağızlarda da görülen bir durum olsa da onlarla ortak noktalarımızdan. Öyleyse örnekleyelim: Biz Kandıra’da “maşrapa” sözünü naştapa diye söylüyoruz, onlar ise Gagauz Türkçesinde naştrapa diyor. “Şimdi” sözü, onlarda da biz de başka ağızlarda olduğu gibi “şindi” biçiminde. “Yüzük” kelimesi Kandıra’nın İstanbul’a ve İzmit’in Derince ilçesine yakın Taşköprü bölgesi köylerinde yüsük şeklinde söylenir. Gagauz soydaşlarımız da bu kelimeyi üsük diye söylüyor. “Düğüm” sözü bizde (aslına yakın biçimde) tüünük, onlarda düünük; “fincan” ise bizde filcan, onlarda filcen biçiminde. “Kırpmak” eylemini (koyun, keçi vb. hayvanların yününü, insanların da saçını kesmeyi ifade etmek söz konusu olduğunda) biz gırkmak diye telâffuz ediyoruz, onlar kırkmaa diye.
Bu kadarıyla yetinip Türkiye Türkçesinin yazı dilinde olmayan ortak kelimelerimiz ile var olduğu hâlde farklı anlamda kullanılanları bir sonraki yazıya bırakalım. Yani söz varlığı ve anlamla ilgili ortak noktalarımızı. Onlar daha da ilgi çekici…