10. OYUN SONUNUN ÖZÜ: ŞAH VE PİYON ŞAHA KARŞI
Konuya geçmeden OPPOZİSYON kavramını öğrenmeliyiz.
Oppozisyon (birbirine karşı bulunma) oyun sonlarında büyük bir rol oynar ve bu kavram iki şaha aittir. İlk Dünya Şampiyonu Alman Wilhelm Steinitz: “ Şah, oyun sonunda en kuvvetli figürdür” demiştir. Şahların karşı karşıya, yüz yüze konumuna satrançta oppozisyon denir. Şahlar birbirlerinden en az bir kare uzak bulunmalıdır fakat birbirlerinin yolunu kesebilirler. Oppozisyon sorununun özü şudur: Ya sen rakip şahı sıkıştırırsın ya da ona yol vermek zorunda kalırsın.
D1
İki şah asla bitişik karelerde bulunamayacağından karşı karşıya iken hamle sırası kendisinde olan taraf oppozisyondan çıkmak zorunda kalır. Bunun anlamı rakip şaha yol vermektir. (D1)
D2
Hamle sırası Beyaz’da, oppozisyonu elde edebilir mi?(D2)
Beyaz örneğin. 1.Şe3 oynar, Siyah bu hamleden sonra kurnazca 1…Şe5 hamlesini yapıp oppozisyonu alır. Bu “çekil karşımdan” demektir. Aynı konumda Beyaz, 1.Şd3 oynasa sen 1…Şe6 oynar mıydın? Hayır bu budalaca bir hamle olurdu çünkü Beyaz, 2.Şe4 ile oppozisyonu kazanırdı. Fakat Siyah, 1…Şf5 oynar ve “çapraz oppozisyon” sahibi olur. Beyaz devamında 2.Şd4 oynarsa Siyah hemen 2…Şf4 ile “yatay oppozisyon”u alır. Ve burada Beyaz, 2.Şe3 oynasaydı Siyah, 2…Şe5 ile oppozisyonu yine kazanırdı.
Artık yavaş yavaş bir şeyler anlamaya başlıyor musun? Elbette görüyorsun ki her şey 1 hanelik aralığa bağlıdır, çapraz veya doğru olarak. Bu 3 hanelik de olabilir. Şahlar arasındaki aralık 1 haneden fazla olursa “uzak oppozisyon” denilir. Oppozisyonu 3 veya 5 hanelik ara meydana getirdiğin zaman kazanırsın.
Oppozisyon hakkında bu kadar bilgi yeter yoksa kafamız şişecek. Fakat inan ki kısa süre sonra bunun ne kadar zor olduğunu unutacaksın ve rakibini yukarıda gösterdiğimiz ince ve kurnaz şekilde yenmek hoşuna gidecek.
(GENÇLER İÇİN SATRANÇ, Alman Satranç Federasyonunun Resmi Okul Ders Kitabı / B.J. WWithuis – H. Pfleger / Çevirenler : Alev Gönçer – Selim Palavan)
BUĞDAY TANELERİ SÖYLENCESİ
Satrancı icat eden bilgin savaşlardan bunalmış Hint kralına oynamayı öğretince kral belki de savaşların yerini satrancın alacağı düşüncesiyle çok sevinmiş,”hasta ruhum dingin oldu, gönlüm şen oldu, çok sevdim satranç oyununu dile benden ne dilersen” demiş. Bilgin, belli ki bu iltifata hazırlıklı olarak satranç tahtası elinde şöyle cevap vermiş: Efendim, yüce kralım, a1 karesine 1 buğday tanesi koymanızı istiyorum benim için sonra gelen b1 karesinde öncekinin 2 katı yani 2 tane buğday tanesi ve sonraki kareler de aynı yöntemle bir öncekinin 2 katı buğday tanesiyle doldurulsun, olur mu? İçinden “ne alçak gönüllü bir bilgin” diye geçirmiş kral hazretleri ve ödülü hazırlaması için yanına çağırdığı Tarım Bakanı’nın kulağına fısıldamış: Birkaç çuval fazla koyun da bilgine mahcup olmayalım olur mu?” Bu fısıltıyı nasılsa duymuş satrancı bulan bilgin ve cesur bir sesle atılmış: “Olmaz sayın kralım, lütfen hesabımı düzgün tutsunlar. Ne bana bir buğday tanesi geçsin hazinenizden ne de benim hakkım çiğnensin.” Bu ciddiyet krala bile boyun büktürmüş. Birkaç saat sonra Tarım Bakanı, telaşla koşmuş kral ile bilginin yanına. Efendim efendim, tahtanın yarısına ancak geldik yani daha h4 karesini dolduruyoruz ama ülkemizdeki buğday stoklarımız tükendi, öyle görünüyor ki Dünya’da üretilen bütün buğdayları bilgine versek 64 kareyi dolduramayacağız. Herkes şaşkınlık içinde kalmışlar. Bu sayı o kadar büyük bir sayı ki bugün bilgisayarlara hesaplatmaya kalkıyorlar 18 haneli bir rakam çıkıyor, okunması zor bir şey, matematiksel ifadesi şöyle: 2 üssü 64 eksi 1. Ne yapacağız anlamında mahcup bir yüzle bakmış kral bilgine: Efendim ben bu oyunun basitliği yanında derinliğini göstermek için böyle bir istekte bulundum, buğdayları hazineye bağışlıyorum, demiş, alçak gönüllü bilgin.
ŞAH ve PİYON KARŞISINDA YALNIZ ŞAH
“Deneyimler gösteriyor ki genç satranççılar, sıkıcı ve soyut konuları öğrenmeye pek istekli değildir. Ancak bilmeliyiz ki oyun sonu bilgisinin temeli, şah ve piyona karşı şah konumudur.”
D3
Bu konumu hamle sırası Beyaz’da ve Siyah’ta iken inceleyeceğiz. (D3) Şahların oppozisyonda olmasına dikkat ediniz.
- 1.d7+ Şd8 2.Şd6, Pat.
- 1…Şd8 2.d7 Siyah zuzwangtadır. 2…Şc7 3.Şe7 ve Beyaz, piyonunu vezire yükselterek kazanır.
Zugzwang nedir? Almanca bir sözcüktür. Hamle yapma zorunda olmak demektir. Yani ne oynarsan oyna kaybedeceksin!
D4
Siyahlar beraberliği yakalıyor. D3 a) pozisyonu oluşuyor. Beyaz oynar. 1.Şe3 Şd6 2.Şe4 Şe6 3.d5+ Şd6 4.Şd4 Şd7 5.Şe5 Şe7 6.d6+ Şd7 7.Şd5 Şd8! Tek bu hamle beraberliğe götürüyor. 8.Şe6 Şe8 veya 8.Şc6 Şc8 Oppozisyon ve beraberlik.
D5
Beyaz kazanır.
a)1.Şe6 Şe8 2.d6 Şd8 3.d7 Şc7 4.Şe7 ve piyon vezir olur. 1-0
b) 1…Şc8 2.Şe7 ve piyon yine vezir olur.
Örnekte görüldüğü gibi piyonu olan tarafın şahı 6. (3.) yatayda piyonun önünde ise hamle sırası kimde olursa olsun piyon vezire yükselir.
D6
- Hamle sırası beyazda ise sonuç beraberedir: 1.Şe5 Şe7 2.Şd5 Şd7 3.Şc5 Şc7 4.d5 Şd7 Beyaz şah 6. yataya sokulmuyor. Berabere
- B) Hamle sırası Siyah’ta ise Beyaz kazanır: 1…Şc7 Oppozisyon bozulur ve Beyaz şah 6. yataya iner. 2.Şe7 3.Şd6 Şe8 4.Şc7 Şe7 5.d5 ve piyon terfi eder. 1-0 (Başarıya Giden Yol / Peyço Peev, Çeviren: İsmail Yılmaz)
SORULAR:
- Siyah ne oynamalı?
1…Şe5 Beyaz, şahını 2. hamlede f3’e oynarsa 2…Şf5, d3’e oynarsa 2…Şd5 ile oppozisyon almak için.
- Hamle sırası Beyaz’da, devam yolu nedir? Hamle sırası Siyah’ta ise ne oynamalı? Konuyu anlayan için çözüm zor olmayacaktır.
Beyaz, hamle sırası ile 1.Şe5 oynar, Siyah, oppozisyonu kaybetmek zorunda; 1…Şf7 veya 1…Şd7, ve Beyaz şah 6. yataya oturur.
Hamle sırası Siyah’ta ise 1…Şe6 ile oppozisyon alır ama ne yazık ki bu ona bir şey sağlamaz, Beyaz’ın 2.e3 hamlesi ile oppozisyonu yeniden bırakmak zorundadır. Sonrasını oynayabilir misin? Aynen, önceki konumda olduğu gibi devam eder.
- Hamle sırası Beya’da, oyun nasıl biter?
Kenar piyonlarında oppozisyon kuralı geçerli değildir, beraberlik için yalnız şahın köşede kalması yeterlidir. Siyah şah a8-b8 oynar ve sonuç beraberedir. Aynı konumda hamle sırası Siyah’ta da olsa durum değişmez.
- A) Hamle sırası Beyaz’da sonuç ne olur? B) Hamle sırası Siyah’ta sonuç ne olur?
Hamle sırası kimde olursa olsun Beyaz, piyonu son yataya ilerletme yolunu bulur ve yeni bir vezir kazanır. Ne demişti? Şah, piyonunun önünde ve 6. yatayda ise yeni vezirin doğumu mukadderdir.
- Beyaz oynar, sonuç ne olur?
1.Şc4 Şd6 2.Şd4 Şe6 3.Şc5 Şe7 4.Şd5 Şf6 5.Şd6 Şf7 6.Şe5 Şg6 7.Şe6 Şg7 8.Şxf5 Şf7 Berabere. Beyaz, piyonu kazandı ama Siyah, oppozisyon aldı, beyaz şahı 6. yataya sokmuyor.
- Beyaz oynar, sonuç ne olur?
5. Sorunun diyagramından ne farkı var? İyi inceleyiniz lütfen! Beyaz şah, siyah piyonu kazandığında zaten 6. yatayda olacak ve kazanç kolay olacak. Şöyle oynanabilir: 1. Şc5 Şd7 2. Şd5 Şe7 3.Şc6 Şe8 4.Şd6 Şf7 5.Şd7 Şf8 6.Şe6 Şg7 7.Şe7 Şg8 8.Şxf6 Şf8 9.Şe6 Şe8 10.f6 ve Beyaz kazanır. 1-0
