48. KONUMSAL FEDA – KALİTE FEDASI
Konumsal Feda: ‘Konumsal feda’ terimiyle Efstratios Grivas’ın Türk Satranç Okulu Cilt 1 Kalite Fedası – Konumsal Feda (Çeviri: Refik Algan) kitabında tanımladığı biçimde “çeşitli konumsal ve taktik çıkarlar karşılığında rakibe bir piyondan herhangi bir taşa kadar değişiklik gösteren bir alanda materyal bırakılmasını belirtiyoruz.” Yine Grivas’ın açıklamasıyla “konumsal feda, konumun nesnel olarak değerlendirilmesinin ve özelliklerinin birinci derecede öneme sahip olduğu, olağanüstü derin ve karmaşık bir öğedir. Böylesi fedalar genellikle uzun vadelidir ve ortaya çıkan konumlar belirgin olmaktan uzaktır. Kısa vadeli fedaların ise genellikle daha özel taktik hedefleri vardır ve bunlar ‘kombinezon’ olarak adlandırılır.”
Konumsal fedalar, feda edilen figürün adıyla sınıflandırılır ve öyle adlandırılır.
PİYON FEDASI
John William Shulten – Paul Morphy, New York, 1857
Satrancın taçsız kralı Paul Morphy, yukarıdaki konumda(D1), rakibi savunmaya iten konumsal bir piyon fedası yapıyor önce. 6…e3! 7.Fxe3 0-0 Siyah şah saklandı, Beyaz şah ortada kaldı. 8.Fd2 Fxc5 9.bxc3 Ke8+ 10.Fe2 Fg4 11.c4 (Burada 11.Şf2! Fxe2 12.Agxe2 Beyaz’a çıkış yolu olabilir.) 11…c6 (11…Ve7 de denenebilir.) 12.dxc6? (12.h3 gerekliydi.) 12…Axc6 13.Şf1(D2) 13…Kxe2! 14.Axe2 Ad4 ve Siyah, parlak bir zafer kazandı. (Yorumlarda, İsrael Gelfer’in Konumsal Satranç, Çev. Selim Gürcan kitabından yararlanılmıştır.) Oyunun tamamını buradan John William Schulten vs Paul Morphy (1857) Paul Bearer (chessgames.com) izleyebilirsiniz.
AT FEDASI
Mikhail Tal – Wolfgang Uhlmann, Moskova, 1971
Tal, atını piyonun önüne niye atmış? Birçok neden sayılabilir: 1. Daha iyi bir gelişim, 2. Siyah şahın merkezde kalışı, 3. Siyah karelerde Siyah’ın zayıflığı, 4. Çok iyi yerlere yerleşmiş beyaz figürler… 12…exf5 Siyah, bu atı almak zorunda çünkü 12…Vc5 13.Axg7+ Şf8 14.Vh5’ten sonra çok büyük sorunlarla karşı karşıya kalırdı. 13.Ke1+ Fe6 14.Vd6 a6 (14…Af6 bir seçenek ama güzel bir mata yol açıyor: 15.Kad1 a6 16. Fd2 Vxc2 17.Fb4 Ad5 18.Kxe6+ fxe6 19.Vxe6+ Şd8 20.Fa5+ b6 21.Fb6#) 15.Fd2! En zor hamle. Çünkü saldıran tarafın figürünü geri çekmesi kolay değil. 15…Vxc2 16.Fb4! axb5 Tal, filini de gözden çıkartıyor, Siyah’ın fedayı kabul etmek dışında seçeneği bulunmuyor. 17.Vf8+ Şd7 18.Ked1+ Şc7 19.Vxa8 (D4) Siyah terk etti, çünkü 19…Va4 20.Fd6+ Şb6 21.Vf8 Vh4 22.Fc5+ Şc7 23.Kab1 b4 24.Fd6+ Şb6 25.Fb4 Beyaz çok üstün.) Oyunun tamamını buradan Mikhail Tal vs Wolfgang Uhlmann (1971) Truva Atı (chessgames.com) izleyebilirsiniz.
FİL FEDASI
Viktor Kortschnoj – Miguel Najdorf, Hoogevens Wijk aan Zee, 1971
Kortschnoj, filine piyon kadar da mı değer vermiyor da oyuna şöyle devam ediyor? 26.dxe6! İnsanın bir figürü böyle feda edebilmesi için ya hayal gücü evren kadar geniş ya da hesaplama gücü olağanüstü yüksek olmalı bir de mangal gibi yüreği! Kortscnojda üçü de var galiba. 26…axb3 Siyah, fil fedasını kabul etmekten başka ne yapabilirdi ki? 26…fxe6 27.Kxd8 axb3 28.Kxf8+ Şxf8 29.Kc1 söz konusu olamaz. Grivas’a göre bu feda bir gereksinimden kaynaklanıyor çünkü Beyaz, vezir kanadında üzerine gelmekte olan baskıya karşılık filini feda edip güçlü geçer piyonları ve taşları arasındaki uyum ile sonuca gitmek istiyor.(Kalite Fedası – Konumsal Feda, Türk Satranç Okulu Cilt 1 Çev. Refik Algan) 27.exf7+ Şh8 Ne yazık ki şah piyonu alamaz: 27…Şxf7 28.Kxd8 Vxd8 29.e6+ Şg8 30.e7 Beyaz, figürünü geri alır ve piyon üstün kalır, oyunu rahat kazanır.
28.Kxd8 Vxd8 29.axb3 Ve7 30.e6 Ka6! (D6)
Şimdi Siyah, e6 piyonunu ve büyük bir olasılıkla oyunu kazanacakmış gibi görünüyor ama Kortschnoj aynı kanıda değil. 31.f4! h6 Apaçık ki 31…Ke6 32.Kxe6 Vxe6 33.Vxe6 Axe6 34.f5 Af8 35.h5! g6 36.h6!! gxf5 37.Şf2’den sonra Beyaz kazanır. 32.f5 Ah7 Beyaz’ın korunmuş ve bağlı geçer piyonları günü kurtarıyor. 33.Kc1 Ka8 34.Vf4 Af6 35.Vc7 Vb4 36.Vc8? Şh7! 37.Vxa8 Vd4+ 38.Şf1 Vf4+? Basitçe, 38…Vd3+ ile Siyah, hak etmediği bir beraberlik kazanabilirdi. 39.Şe2 Ve5+ 40.Şd1 Siyah terk etti.
Oyunun tamamını buradan Viktor Korchnoi vs Miguel Najdorf (1971) Rus tankları (chessgames.com) izleyebilirsiniz.
KALE FEDASI
Şehriyar Mamedyarov – Sergey Dolmatov, Dubai Açık, 2000
Azerbaycan satrancının yıldızlarından Şehriyar Mamedyarov, deneyimli Rus Büyükusta Dolmatov karşısında kale feda ediyor (D7): 32.Kxf7+ Şxf7 Siyah bu kaleyi almak zorunda yoksa 2 hamlede mat olur. 33.Vh7+ Şf6 (33…Şf8 34.Kf1 nedeniyle daha erken ölüm demekti.) 34.Vxh6+ Şf7 35.Kf1+ Şg8 36.Vg6+ (D8) Siyah terk etti. 1-0 Mattan kurtulamıyor: 36…Şh8. 37.Kf7 ve 38.Vh7# Oyunun tamamını buradan Shakhriyar Mamedyarov vs Sergey Dolmatov (2000) (chessgames.com) izleyebilirsiniz.
VEZİR FEDASI
Gergely Andras Gyula Szabo – Nicodim Cosmin Stepanencu, Romanya Şampiyonası, 2023
2023 Romanya Şampiyonası 6. Turunda oynanan Gergely Andras Gyula Szabo – Nicodim – Cosmin Stepanencu oyununda Siyah’ın 15. hamlesinden sonra ortaya çıkan yukarıdaki konumda(D9) Beyaz, vezirini 1 kale ve 1 fil karşılığında feda ediyor. 16.Vxd8+ Fxd8 17.Kxd8+ Şh7 Bu feda karşılığında hemen sonuç verecek taktiksel bir kazanç ufukta gözükmüyor. Yalnız şu var ki Siyah’ın vezir kanadındaki kalesiyle atının oyuna giremeyişi Beyaz’ın konumunu güçlendiriyor. Yine de bu konumda Beyaz kesinlikle üstündür denemez. 18.Ae3 Va5 Vezir, kaleyi tehdit ediyor. 19.Ag5+ Şg6 20.Ag2!! (D10) Vezirin d8’deki kaleyi almasını önleyen harika hamle. 20…Vxd8?? 21.Af4+ Şh6 22.Af7+ Şh7 23.Axd8 Beyaz çok üstün kalır. 20… Axg3 Şah vezir çatalından kaçınan Siyah için ortalığı daha da karıştıran bir atılış. 21.Af4+ Şf5 22.Axf7 Vc3 Bu sefer gözü diğer kalede. 23.Şg2 Ae4 24.Kf8 Şg4 Açarak çifte şah tehdidinden kaçarken mat ağına giriyor. Dünya artık siyah şah için çok dar. 25.Fe3 Axf2 26.Ad5 Vxa1 (D11)
İnsan bazan başına gelecekleri önceden bilemez de maddi kazanç peşinde koşar. Fil tutuldu bari kaleyi alayım. Siyah, d5’teki atı alamıyor: 26…exd5 27.Ah6+ Şxh4 28.Kf4+ Ag4 29.Kxg4+ hxg4 30.Kh1# 27. Ah6+ Şxh4 28.Fxf2+ Şg5 29.Fe3+ Şg6 Atların ölüm dansı başlıyor. 30. Ae7+ Şh7 31.Af7 Ac6 Neden sonra at nihayet oyuna girdi ama artık çok geç. 32.Ag5+ Şh6 33.Af7+ Şh7 34.Ag5+ Şh6 35.Axe6+ Şh7 36.Ag5+ Şh6 37.Af5+ Şg6 38.Ah4+ Şh6 39. Af7+ Şh7 40.Ag5+ Şh6 41.Kxa8 g6 42.Kg8 Axe5 43.Kxg6+ (D12) Müthiş final. Siyah terk etti. 1-0 Sonraki hamlede mat var: 43…Axg6 44.Af5# Zavallı şah açık havada boğuldu. Bu oyun için çok yerde şimdiden “Satranç Tarihinin En Güzel Oyunu” yakıştırması yapılıyor.
Oyunun tamamını buradan https://lichess.org/broadcast/romanian-national-chess-championship-open/round-6/pxMsmyUv izleyebilirsiniz. Selim Gürcan’ın yorumuyla video: TARİHİN EN GÜZEL OYUNU MU? (VEZİR EKSİK 15 HAMLEDE MAT!) – YouTube
KALİTE FEDASI
Bir fil ya da bir at karşılığında bir kale vermeye kalite fedası deniyor. Yani ağır aleti verip hafif aleti alıyoruz. Maddi (puan) olarak kaybı göze alır feda eden taraf ama karşılığında konumsal bir üstünlüğe ulaşır.
GM Muhammed Muradlı – IM Khazar Babazade, Azerbaycan Şampiyonası 8. Tur, 2023
Beyaz, hoşnut olmayacağı 31.Kxd3 ile beraberlik oyununun yerine siyah fili ve ‘e’ ve ‘f’ piyonlarını da yiyerek kalite fedasına karar veriyor. 31.Kxd5! exd5 32.Ve6+ Şg7 33.Ve7+ Şg8 34.Ve8+ Şg7 35.Ve7+ Şg8 36.Vxf6 Kc5 37.Ve6+ Şg7 38.Ve7+ Şg8 39.e3 Vc2 40.Ve8+ Şg7 41.Ve7+ Şg8 42.h4 Vc1 43.h5 gxh5 44.Şg2 Vc3 45.Ve8+ Şg7 46.Ve7+ Şg8 47.Fb5 Kc7?? Vahim hata. (47…Vc2 48.Fd3 Vxd3 49.Vxc5 ile beraberliği zorlardı.) 48.Fd7 Siyah terk etti. 1-0 Mat olmamak için kaliteyi geri vermek zorunda. Bozuk piyon yapısı nedeniyle Siyah, oyunu kaybeder.
Oyunun tamamını buradan https://lichess.org/broadcast/azerbaijani-championship–men/round-8/3sjr4N6U izleyebilirsiniz.
Şehriyar Mamedyarov – Stephen R. Mannion, Avrupa Takım Şampiyonası, 2003, Filibe
Kalite fedalarında sık rastlanan kaleyi bir at karşılığında vermektir. Aşağıdaki konumda (D15) Şehriyar
Mamedyarov, rakibi atını kaçacağını beklerken 13.Kxc6!! ile kalite fedası yapıyor. 14.Aa7+ çatalı
nedeniyle bu kalenin 13…Vxc6 ile alınamayacağı apaçık. Peki 13…bx6’ya ne var? Çok şey. 14.Aa7+ Şb7
15.Ae5 Ve8 16.Aexc6 ve Siyah’ın konumu felç. Siyah’ın seçimi Beyaz’ın kalesini kaçacağını umarak
13…axb5 Mamedyarov, kalite fedasını yineliyor: 14.Kxb6! axb6 Bu üst üste binmiş üçlü piyon yapısı için dahi kalite fedası göze alınabilir. 15.Ae5 Vc7 16.Vf3! Beyaz, niçin rok atmadı da vezirini oynadı? Çünkü 16.0-0 Vxe5 ile Siyah, vezirleri değişirdi. 16…g5 17.0-0 Şb8 18.Kc1 Vd6 19.Af7 Vd7 Beklenen at çatalı
sonunda atıldı. 20.Axh8 g4(D16) Artık, 1 alet öne geçen Beyaz, değiş değiş kazan oynayacak. 21.Vg3+
Şa7 22.Af7 Kc8 23.Kxc8 Vxc8 24.Axh6 Fg7 25.Axf5 exf5 26.h3 Vd7 27.hxg4 fxg4 28.Fd1 e5 29.Vxg4
Ve7 30.d5 e4 31.Ve6 Siyah terk etti. 1-0
ALINTI / Zafer Sarhoşluğu
(Büyük Usta Gibi Düşün, sayfa 57.)